Stećci u Sandžaku: Nekropole u dolini rijeke Ljudske, Donja Janča i Tvrdoševo (FOTO – VIDEO)

U neposrednoj blizini magistralnog puta Novi Pazar – Sjenica, na samom kraju prostrane ravnice i izlazu iz sela Janča i Banovica, kod Bijelih Voda, sa lijeve strane nalazi se impresivna nekropola stećaka. Jedna od najistočnijih nekropola stećaka, sa kraja srednjeg vijeka, u sred koje je dosta kasnije sagrađena crkva Sv. Dimitrija.

Nekropola je locirana u prostranoj niziji, uz lijevu obalu Ljudske rijeke, i ugrožena je plavljenjem iste rijeke. Oivičena je sa sjeverne i zapadne strane savremenim pravoslavnim grobljem, dok je sa druge strane takođe savremen nasip, zbog čega  ne možemo znati dimenzije lokaliteta bez detaljnog istraživanja. Centralni dio nekropole uništen je izgradnjom crkve, koja je hem smještena u sred nekropole, hem je velikim dijelom izgrađena od samih stećaka.

Današnja vidljiva površina nekropole je približno 2 do 3 ara. Na tom prostoru nalazi se vjerovatno najgušće groblje stećaka, od preko 40 vidljivih spomenika te vrste, dok je veliki broj ugrađen u samu crkvu. Primjećeno je da je jedan broj stećaka odnijet na drugo mjesto radi ugradnje u druge objekte.

Istraživanja ove nekropole počinju uz istraživanja pomenute crkve, još od pedesetih godina 20. stoljeća. Bešlagić ih je definisao i obradio kao stećke, početkom sedamdesetih godina prošloga vijeka (Bešlagić, 1971), kasnije tokom devedesetih, da bi se posljednji put tretirali 2012. godine od strane novopazarskog muzeja (Premović Aleksić 2014), kada su nadgrobni spomenici očišćeni. Detaljna arheološka istraživanja same nekropole van konteksta crkve, ili popisivanja stećaka, nisu obavljana.

Po Bešlagiću na lokalitetu se nalazi 41 stećak, od čega 23 ploče, 7 sanduka, 10 sljemenaka i 1 stub. Svi nedislocirani stećci orijentisani su u pravcu zapad istok. Jedan dio spomenika je jako utonuo u zemlju i ne može se jasno vidjeti, jedan dio je ugrađen u crkvu, kako u zidove, tako u pod i temelje. Analizirajući površinu nekropole i broj stećaka na njoj, može se zaključiti da je ovo jedna od najguščih nekropola stećaka ako ne i najgušća. Stećci su udaljeni jedni od drugih na nekim mjestima po desetak centimetara i nastavljaju se jedni na druge, na pojedinim mjestima se između njih ne može ni proći. Uglavnom su izgrađeni od tercijara, dok je jedan manji broj od lakše obradivog kamena.  Dimenzija su od 1,60 m do oko 2m u dužini, a širina rijetko gdje prelazi 60cm. Samo dva vidljiva stečka imaju usadnike, što ne znači da ih nije bilo, već da je jedan dio istih mogao biti ugrađen u crkvu, za potrebe popločavanja.

Ovo je nesumnjivo nekropola stećaka po svim njenim definicijama, i ne dovodi se u pitanje definisanje ovih nadrgobnih ploča u tom smislu. Nema prisustva amorfnih masivnih kamenih ploča, kao na nekim drugim nekropolama u Sandžaku, gdje imamo po par stećaka ili možda samo jedan, dok su ostali nedefinisani. Svi spomenici su dobro obrađeni, i javljaju se u tri prethodno navedene forme. Hronološki posmatrano nekropola se datuje u 14. i 15 stoljeće, iako ima tvrdnji da se i kasnije na isti način sahranjuju pokojniic. Postoji hipoteza da su najstariji spomenici sljemenjaci, jednostavni sa jako naglašenom gornjom šljemenom linijom. (Dudić, 1995). To uslovno može biti tačno iz perspektive estetskog oblikovanja stećka, pri čemu se uzima da su primitivniji i pritesani stećci stariji, a da su razvijenije i obrađene forme nastale na vrhuncu kulture stećaka.

Od postojećih i vidljivih stećaka njih 6 je ukrašeno. Jedan dio sanduka oivičen je bordurama, negdje dvostrukim, sofisticirano izvedenim pored ukrasa, dok su negdje bordure jednostavne.

Dominantan motiv je reljefno predstavljen krst, ili mač, dok je urezana rozeta u krugu najupečatljiviji motiv. Usadnici kod pokraj dva stećka ukrašeni su motivima krsta, kod jednog jednostavni reljef, kod drugog četiri krsta upisana u krug. Antropomorfnih ukrašavanja nema. Dio stećaka koji su ugrađeni u crkvu imaju na sebi reljefni prikaz krsta.

Nekropola stećaka u Donjoj Janči historijski gledano predstavlja najraniju fazu života na jednom kompleksnom prostoru koji je kontinuirano naseljen od srednjeg vijeka do danas, uz jedan prekid od dva vijeka. Najstarije sahrane na ovoj nekropoli datuju se u 14. stoljeće, a najmlađi stećci za kraj sljedećeg stoljeća ili početak 16. Prestanak aktivnosti na nekropoli imamo do 17. stoljeća, dakle skoro dva vijeka, kada se u sred nekropole i od stećaka gradi crkva, i nakon čega nastaje pravoslavno groblje u blizini nekropole stećaka, koje postoji do danas.

Kulturni kontinuitet je jasno prekinut. Nekropola je smještena u ravnici, za razliku od većine drugih nekropola stećaka koje se nalaze na uzvišenjima, ali ukoliko imamo situaciju da je u klancu najdominantniji prostor upravo ravnica, ovdje se kao u Divicama i Krajčinovićima, nekropola nalazi na tački koja je marker za okolinu. Morfološki gledano nekropola podsjeća na one koje se mogu sresti u istočnoj Bosni u okolini Goražda.

Zbog svih svojih karakteristika zahtjeva detaljno arheološko istraživanje i adekvatnu konzervaciju.

– Nekropola u Tvrdoševu      

Idući nizvodno Ljudskom rijekom, na padinama, sa njene desne obale, na kraju sela Tvrdoševo, na sedlu iza savremenog muslimanskog mezarja, nalazi se nekropola stećaka, koja je takođe interesantna za naš projekat. U narodu se nekropola, kao što je čest slučaj, zove Grčko groblje. Lokalitet je urastao u nisko rastinje i grmlje, zaklonjeno šumom, pri čemu je veliki broj nadgroblin spomenika duboko utonuo u zemlju, a jedan dio nekropole je prekopavan.

Nekropola je arheološki evidentirana tokom devedesetih godina, kada su stećci opisani, dok je dokumentacija za jedan dio spomenika izrađena tokom 2012. godine od strane novopazarskog muzeja. (Premović Aleksić, 2014).

Na samom lokalitetu mogu se uvidjeti dvije faze razvoja, i dva tipa spomenika, starija nekropola stećaka i amorfnih horizontalnih ploča, i mlađa od vertikalnih spomenika, krstača i antropomorfnih spomenika. Pretpostavka je da se sahranjivanje pod stećcima obavljalo tokom 14. i 15. stoljeća.

Među stećcima dominiraju sanduci i sljemenjaci. Pored ove dvije osnovne forme, postoje i horizontalni obrađeni spomenici u vidu ribljih leđa, kao i amorfne neobrađene i poluobrađene horizontalne ploče, koje nisu stećci.

Jedan od stećaka ima urezan prikaz krsta, oblih ivica, sa dvostrukim urezom.

Među obrađenim sljemenacima imamo one ukrašene plastičnim rebrime preko vrha sljemena. Jedan sljemenak dužine 1,6m i širine preko pola metra, ukrašen je plastičnim rebrom preko vrha, na čijoj je polovini reljefni prikaz ravnokrakog krsta sa obije strane.

Dolinom Ljudske rijeke kao i na obroncima visija koje je okružuju može se ustanoviti svojevrsna sličnost u načinu sahranjivanja i tipologiji spomenika, koje su hronološki i tipski slične. U Bijelim Vodama, Muhovu, Štitarima, Janči, Tvrdoševu imamo sličnosti u ovim lokalitetima. U samom Tvrdoševu postoji još jedna nekropola, koje se najstariji stanovnici sjećaju, i opisuju velike kamene sanduke, ali kojih danas više nema jer su iskorišćeni za izgradnju drugih objekata.

Detaljno istraživanje prije svega ove dvije nekropole, ali i čitavog sistema, potrebno je, kako zbog zaštite i afirmacije jednog važnog dijela naše kulture.

Izvor:

Bešlagić, Š. 1971 Stećci i njihova umjetnost Sarajevo

Premović Aleksić, D.  2014  Arheološka karta Novog Pazara, Tutina i Sjenice Novi Pazar

Dudić, N. 1995 Stara groblja i nadgrobni belezi u Srbiji Beograd

Foto: Medin Halilović