Stećci u Sandžaku: Nekropole stećaka u Matarugama i Vruljama, Pljevlja (FOTO – VIDEO)

U okviru projekta koji se bavi stećcima u Sandžaku došlo se do lokaliteta u južnom Sandžaku, u Crnoj Gori, gdje su predmet našega interesovanja bila dva lokaliteta na teritoriji opštine Pljevlja: „Molika“ u Matarugama i „Marina Šuma“ u Vruljama.

Pljevlja su grad na tromeđi Crne Gore, Srbije i Bosne i Hercegovine, u svojoj prošlosti do kraja 19. stoljeća bila dio Bosne, što u periodu srednjovjekovne države, što kasnije u okviru osmanlijske uprave kao dio ejaleta. Geografska pozicija govori da se specifična bosanska kultura sahranjivanja na ovom mjestu u izvornom smislu praktikovala kao i u drugim dijelovima srednjovjekovne Bosne.

 Veliki je broj nekropola stećaka na teritoriji Pljevalja, skoro u svim dijelovima opštine, i skoro u svim se može pratiti ista matrica postavljanja nekropola na najupečatljivijim uzvišenjima, što smo manje više mogli vidjeti u čitavom projektu Stećci u Sandžaku, a što je posebno karakteristično za istočnu Hercegovinu, o čemu će biti više riječi kasnije. Još u vrijeme Bešlagićevih istraživanja stećaka broj nekropola stećaka u Pljevljima bio je velik, na 16 lokaliteta koji grupisani u 3 strane, najbrojnija u okolini Boljanića ka Bosni, druga ka Kamenoj Gori i Pavinom Polju, i omanja ka Žabljaku, imalo je oko 600 evidentiranih stećaka. Jedan dio stećaka je odnijet u posljednjih nekoliko godina na Cetinje, jedan dio je nebrigom i ugradnjom u druge objekte uništen, jedan se nalazi dislociran i smješten kao spomenik u centru Pljevalja.

Razlog zbog koga su za projekat izabrani lokaliteti u selima Mataruge i Vrulja leži u činjenici da se na tim lolalitetima nalazi najveći broj najreprezentativnijih stećaka.

Nekropola stećaka „Molike“ u Matarugama

Na putu kojim se iz Pljevalja kreće ka Kamenoj Gori, u pravcu jugoistoka, 12 kilometara od grada, na najvišem proplanku u Matarugama u skoro napuštenom zaseoku Molike, nalazi se impozantna nekropola stećaka.

Istraživanja na ovoj nekropoli vršena su nekoliko puta u 20. stoljeću, i posljednja su vršena 2012. godine, kada su sa iste odnijeta dva stećka i postavljena ispred Muzeja Crne Gore na Cetinju.

Bešlagić je na nekropoli evidentirao 44 stećka, od kojih su najbrojniji sanduci njih 35, zatim 7 sljemenaka i 2 ploče. Ono što je i tada utvrđeno je da su mnogi od njih zarasli u korov, da su oštećeni usljed atmosferskog uticaja, da su urasli u zemlju i slično. Kasnija istraživanja pokazala su da na lokalitetu ima preko 60 spomenika, od kojih nisu svi stećci, već se jedan mali broj može uslovno smatrati horizontalnim pločama.

Nekropola se može podijeliti na sjeverni i južni dio, razdvojen savremenim grobljem, koje je svakako moglo biti razlogom uklanjanja jednog dijela stećaka. Jedan broj spomenika nalazi se ispred i na samom ulazu u groblje. U sjevernom dijelu nekropole stećci su obrađeni, vrlo mali broj je dislociran, i tu dominiraju sljemenjaci. U južnom dijelu, u kom se nalaze ostaci omanje crkve, stećci su ugrađivani u samu crkvu, dislocirani, i tu ima manje obrađenih spomenika.

Najveći broj stećaka orijentisan je u pravcu istok – zapad. Samo 5 stećaka orijentisano je u pravcu sjever – jug. Stećci su poređani u redove.

Kao što je već rečeno, najveći broj spomenika srednjovjekovne nekropole čine stećci, skoro da nema amorfnih oblika, skoro svi su jako dobro obrađeni, iako oštećeni. Sanduci koji dominiraju su pritesani, i većina su dugi od metar do metar i po. Sljemenaci su najbolje obrađeni, s postoljem, pri ćemu imamo četiri sljemenjaka koji imaju četverovodni krov. Pronađena su i dva, uslovno rečeno, nedovršena stećka, koji su mogli biti dokaz da je finalna obrada stećka vršena na samom groblju, ili da nikada nije dovršena, iz nekog razloga. Naime, oba stećka su sa tri strane jako dobro obrađena ali sa dvije imamo običnu stijenu, što implicira ovakav zaključak.

Od svih stećaka samo 7 je ukrašeno: 5 sljemenjaka i 2 ploče. Kao ukrasi dominiraju arkade, gdje je stećak simbol kuće, ali čest motiv su polumjesečasti simboli, geometrijski urezi, krugovi, i cik cak i povijeni frizovi. Na jednom sljemenjaku imamo urezanu luk i strijelu, a na jednoj ploči reljefni prikaz sunca sa zracima. Na lokalitetu nisu pronađeni stećci sa natpisima.

Nekropola je najvjerovatnije nastajala u 14. i trajala do kraja 15. vijeka. Prvi sljedeći ukopi koje možemo vidjeti na savremenmo groblju mogu se smjestiti u kraj 19. vijeka, iako su ostaci crkve u čije temelje i pod su ograđeni stećci, mogli biti stariji od današnjeg groblja. To ukazuje na kulturni diskontinuitet. Kao i u većini ostalih slučajeva, i ova nekropola zauzima apsolutno najdominantniji položaj u cijelom pejzažu, što je matrica koja govori o uvjerenju ljudi koji su svoje mrtve tu sahranjivali, te o njihovom odnosu prema mrtvima i teritoriji.

Nekropola stećaka Marina šuma u Vruljama

Nekropola koja predstavlja estetsku krunu našeg projekta, iako nije pod zaštitom UNESCO-a kao ona u Hrtima, jeste nekropola koja je dio jednog šireg projekta i nalazi se u mjestu Vrulje, na lokalitetu „Marina šuma“.

Lokalitet se nalazi na 20 kilometara jugoistočno od Pljevalja na putu ka Pavinom Polju. Na samom obronku šume sa sjeverne strane, u samom selu, na zaravni na uzvišenju, u okviru savremenog groblja, smještena je kasnosrednjovjekovna nekropola stećaka.

Nekropolu je istraživao krajem šezdesetih Bešlagić, koji je evidentirao 53 stećka, od kojih su neki bili urasli u zemlju i korov. Sljedeće istraživanje je urađeno 1999. kada su spomenici dijelom očišćeni. Dva stećka sa ove nekropole 2012. godine odnijeta u Cetinje, a još u vrijeme Bešlagićevog istraživanja, estetski najljepši, najbolje ukrašen stećak je odnijet u gradski park u Pljevljima.

Nekropola se može podijeliti na dva dijela, jedan na uzvišenju, a drugi u samom podnožju. Najveći dio stećaka je orijentisan u pravcu zapad – istok, dok samo tri primjerka imaju drugačiju orijentaciju.

Na lokalitetu imamo preko 30 sanduka (u vrijeme Bešlagića 37) imamo 15 sljemenjaka, od kojih su mnogi visoki i 2 su sa četverovodnim krovom, i imamo 1 stub. Nema neobrađenih i amorfnih ploča. Svi stećci su obrađeni, a preko 30 je ukrašeno. Spomenici su različitih dimenzija, od izuzetno velikih čija dužina prelazi 2 metra, do manjih. Dobar dio visokih sljemenaka koji su obrađeni su obaljeni na jednu stranu. Skoro svi imaju jasno urađenu bazu. Jedan rimski miljokaz iskoriščen je kao stećak.

Najveći broj stećaka sa ove nekropole je ukrašen. Ukrašeno je preko 30 primjeraka, skoro svi sljemenjaci. Naravno kao i do sada dominiraju arkade, koje imamo na najvećem broju stećaka. One su reljefne, manje ili više detaljno obrađene, sa dodacima, bordurama, i na jednom stećku između arkada se mogu naslutiti plitki urezi primitivno prikazanih konja.

Zatim naravno geometrijski motivi kruga, cika cak linija, s linija, s bordura, te cik cak bordura, kružnih vijenaca, i tordiranih bordura. Pojavljuju se ukrasi u formi romboidnih nizova, i dvostrukih cik cak bordura, kao na jednom primjeru, gdje se može naslutiti kruna, ili krug ucrtan u štitu sa krunom iznad. Kao motiv, posebno na sanducima se javlja krst, bilo da je u pitanju jednostavan plitki, preko listolikog, do onog upisanog u krug ili rozete, koja može a ne mora to biti.

Čest motiv je luk i strijela, koji se javlja na nekoliko stećaka, dok se na jednom stećku, koji je po dimenzijama najveći na čitavoj nekropoli, uslovno rečeno megalitskog tipa, može vidjeti reljefni prikaz ruke koja drži mač. Mač se kao motiv javlja na još nekoliko stećaka, kao i kombinacija sa štitom.

Jedan od stećaka ima primitivni prikaz muškarca i prikaz žene.

Najbolje obrađen i najprefinjenije ukrašen stećak premješten je u gradski park u Pljevljima i blasfemično inkorporiran u savremeni spomenik. U pitanju je sljemenik s fino obrađenim arkadama, stubovima s osnovama, s krunom na krovu i floralnim motivima i vrpcama iznad samih arkada, te rozetama između njih.

Stećci u Marinoj šumi su klasični produkt bosanske srednjovjekovne kulture sahranjivanja, datuju se u zlatno doba bosanske države, i od savremene nekropole ih odvaja nekoliko stotina godina kulturnog diskontinuiteta. Kao i većina prethodnih i ovdje se ponavlja matrica po kojoj se pokojnici sahranjuju na najuzvišenijim i odasvud vidljivim tačkama.

Lokalitet u Marinoj šumi estetski je najprefinjeniji u odnosu na sve koje smo u projektu imali. Upravo zbog svoje vrijednosti dio stećaka je doslociran na Cetinje a jedan u gradski park. Ti kontraverzni postupci izazvali su različite reakcije. Iako se sa jedne strane popularizuje i cijeni kultura i umjetnost stećaka, kao fenomena, sa druge strane lokalna zajednica se suprotstavljala odnošenju njihovog nasljeđa i kulturnog bogatstva u neka druga mjesta.

Ono što nesumnjivo odaje pozitivan utisak je odnos, kako stručne javnosti, tako i lokalnog stanovništva, gdje prvi afirmišu kulturu stećaka, a drugi je čuvaju, ne oštećuju, i postoji jedan odnos koji je sličan onome u BiH, za razliku od onoga što na žalost možemo sresti u sjevernom dijelu Sandžaka.

Foto: Medin Halilović