Sjenica: Džamija Sultan Valide i gradsko područje sa Sjeničkom kućom

Centralnu figuru u užem gradskom jezgru Sjenice zauzima džamija Pertevnihal Valide sultanije, poznata kao džamija “Sultanija Valida”.

Nalazi se u samom centru Sjenice, preko puta zgrade opštine i jedan je od simbola tog sandžačkog grada i opštine na jugozapadu Srbije.

Sagrađena je sredinom 19. stoljeća kao zadužbina majke turskog 32. sultana i 111. islamskog halife Abdulaziza. Pored one u Sarajevu, ima status „carska“ ili „careva“, jer ju je gradila sultanova porodica. Jedina je carska džamija u Srbiji.

Pored simbolike ponovnog rađanja Osmanlijskog carstva, specifična je i jedinstvena u graditeljskom smislu, jer ima kube (kupolu) bez stubova čiji je prečnik oko 15 metara.

Kada je džamija građena bila je najzapadnija carska džamija u Evropi i trebala je biti simbol moći Osmanlijske države.

Graditelj ove džamije je ustvari sultan Abdulaziz Han, ali se spominje njegova majka Pertevnih(y)al Valide jer je po granicama carstva trebalo graditi džamije azizije kako bi se pokazala moć i ponovno rađanje Osmanlijske države. U to vrijeme, 1870. godine, kada je džamija građena, Sjenica nije brojala ni pet hiljada stanovnika. I, za današnje uslove je velika.

Sjenica je 1864. godine postala sjedište Novopazarskog Sandžaka, kao najzapadnijeg dijela osmanske države, te je njena izgradnja u tom periodu, s obzirom na historijske okolnosti u tom periodu, imala simboliku moći osmanskog carstva.

Sjenička džamija dominira tim gradom. Nalazi se na malom uzvišenju. Sagrađena je bez temelja, od bijelog kamena i materijala sa ovog podneblja. Ima jedno munare sa jednim šerefetom. Njena izgradnja nije završena zbog nedostatka finansija u to vrijeme. Na to ukazuju postavljene originalne kamene osnove stubova koje nose kupole trijema.

Iz razloga što nije u potpunosti sagrađena, iznad ulaznih vrata nema tariha (tebele), ali postoje ukrasi. Plastika, s desne strane simbolično u obliku koncentričnih krugova, prikazuje univerzum, a s lijeve strane dženet (raj).

Džamija je, prema nekim izvorima, bila unutra obojena svjetlo plavom, tirkiznom bojom koja je u to vrijeme bila i sultanovo obilježje. Od osamdesetih godina, posebno unutrašnji prostor je više puta restauriran i prepravljan. Na zidovima sve do njene restauracije, nije bilo kaligrafije ni ornamentike.

Ogromno kube bez stubova prekriva čitav osnovni prostor za klanjanje. Unutrašnjost je dobro osvijetljena, po dva sa strane i tri u nivou mihraba, nalaze se drveni prozori u podnožju kupole. Do danas su sačuvani originalni mihrab i drveni mahvil (galerija), kurs (ćurs, govornica) je uklonjen, dok je mimber više puta mijenjan. Iznad mahvila, su tri kubeta, kao i ono osnovno, pokrivena crnim limom u skorašnje vrijeme.

Tokom Prvog svjetskog rata austrougarska vojska je sa džamije skinula olovne ploče kako bi ih koristila za pravljenje municije. Džamija se zvala i „kuršumli“ ili „bijela“. Drveni stubovi, na kojima, počiva dio unutrašnjosti, su takođe sačuvani kao originalni.

U graditeljskom smislu, karakteristična je jer su u nju ugrađeni prirodni materijali za ekstremne klimatske uslove kakvi su u Sjenici.

Kube (kupola), koje se praktično oslanja na jednu drvenu gredu, je napravljeno tako što se na drvenu konstrukciju stavljala mješavina blata i slame, na to su kao zaštita od kiše i snijega stavljani olovni listovi. S unutrašnje strane kubeta i cijele džamije stavljao se horosan, materijal koji se spravljao od živog kreča i konjske dlake. To je izuzetno čvrst materijal, polupropustljiv za vazduh, što je omogućilo da drvena konstrukcija bude suha i stoji i dan-danas.

Džamija danas ima podno grijenje, a taj način grijanja vodenim parom, hipokaustom, bio je i previđen jer je džamija podignuta na kemene šipove.

U narodu postoji i legenda o razlozima izgradnje džamije prema kojoj su hajduci i odmjetnici opljačkali karavane s robom Pertevnihal Valide sultanije. Prema toj priči, pošto je sultanija vratila svoju robu i dukate, dala je da se u Sjenici izgradi džamija.

U džamiji je tokom Prvog svjetskog rata održana Sjenička konferencija i tokom historije je bila je centar raznih dešavanja. Taj objekat ima status spomenika kulture i pod zaštitom je države.

Ovaj vjerski objekat, bio je zatvoren u periodu od 1945. do 1953. godine, kada su je komunističke vlasti, nakon rušenja gradske tvrđave i čaršije, koristile kao magacin za žito.

Turska agencija za razvoj i koodrinaciju (TIKA) je 2017. i 2018. godine realizovala projekat restauracije i konzervacije carske džamije u Sjenici. Takođe je obnovljen džamijski šadrvan koji je bio uništen tokom bombardovanja Sjenice u Drugom svjetskom ratu.

Džamija građena je 1870. godine i zbog nedostatka sredstava nikada nije završena do kraja.

Prema nekim izvorima tokom izgradnje džamije bili su angažovani lokalni pravoslavci (Srbi) i radnici iz Božetića.

U oktobru 2019. godine, nakon dvogodišnje restauracije otvorena je za sve posjetioce.

Sjenička Sultan Valide džamija jedno od najljepših kulturno-historijskih dobara na ovim prostorima.

Turska agencija za razvoj i koodrinaciju (TIKA) je u aprilu 2017. godine započela obnovu džamije Sultan Valide, temeljnu i najobimniju od izgradnje.

Džamija je dobila uređen avlijski prostor, novi šadrvan i tarih (tabela) iznad ulaznih vrata. Posebno se vodilo računa da se zadrži i povrati njena autentičnost.

Iznad vrata džamije graditelji su postavili tablu na kojoj se ukazuje da je ona restaurirana za vrijeme aktuelnog turskog predsjednika Recepa Tayyipa Erdogana.

“Dok hajrat Valide Sultanije čekaše ummet TIKA za vrijeme Erdogana restaurira ovaj mehabet (svetinju), sva srca se nurom ispuniše i za datum restauracije rekoše: ‘Uz pomoća Allaha Voljenog, Veličanstvenog i Bogatog 1440. (h.g.)’”, piše na tarihu.

Sultan Valide džamija predstavlja sjedište vjerskog, društvenog, obrazovnog, odgojnog i sveukupnog života Sjenice.

Pored simboličkog, vjerskog, arhitektonskog, identitetskog značaja, džamija sultanije Valide ima ogroman turistički potencijal kao spomenik kulture.

– Sjenička tvrđava

Danas je malo poznato da je postojala Sjenička tvrđava i džamija Sultana Murata, koja je bila unutar zidina.  Srušene su u savezničkom bombardovanju u Drugom svjetskom ratu.

Arheolog Adnan Muftarević je u Slovenskom etnografskom muzeju došao do fotografija na kojoj se vidi Sjenička tvrđava

Sjenička gradska tvrđava sa džamijom Sultana Murata IV potiče iz prve polovine 17. vijeka i najznačajniji je objekat bošnjačkog kulturnog naslijeđa sandžačkih Bošnjaka u ovom gradu iz osmanlijskog perioda. Tvrđava je tokom vremena nekoliko puta bila rušena, a čitav kompleks tvrđave sa džamijom u potpunosti je uništen nakon završetka Drugog svjetskog rata.

Arheolozi iz Sjenice Mustafe Baltića i Adnana Muftarevića pokrenuli su inicijativu za obnovu Sjeničke tvrđave.

Na mjestu nekadašnje Sjeničke tvrđave izgrađena je škola

– „Sjenička kuća“

Sjenica bi uskoro trebala da dobije etno-turistički kompleks „Sjenička kuća“  čija je izgradnja u završnoj fazi radova. Objekat ima 700 kvadratnih metara i nalazi se u centru grada uz moderni park.

„Sjenička kuća“ predstavlja reprezentativan objekat sjeničke kuće sa kraja 19. i početka 20. vijeka. Predstavlja repliku tradicionalne sjeničke kuće onakve kako je ona zapravo i izgledala iz tog vremenskog perioda i u kakvoj su živjeli naši preci. Ono što je karakteristično za nju je tip gradnje, a njena namjena će u budućnosti biti multifunkcionalna.

Jedan dio objekta će predstavljati galeriju, a imaće i mali muzejski depo, u jednom dijelu će imati dvije postavke, odnosno dvije sobe koje će biti opremljene u tradicionalnoj kulturi ovog kraja. Jedna soba će biti opremljena u tradicionalnom bošnjačkom folkloru, a druga onako kako je u to vrijeme živela jedna srpska porodica.

Izvor: 

– AA, SNews
– Turistička organizacija Sjenica

Foto: Medin Halilović