Pobjeda: Svjdočanstvo i opomena o četničkom zločinu nad devet braće Garčevića kod Berana

Noć u koju su 23. februara 1943. krenula devetorica Garčevića sa Police trajala je 23 godine, sedam mjeseci i sedam dana. Sve do 4. oktobra prije pedeset pet godina. Prvo svjetlo koje su njihove kosti ,,ugledale“ na dnu 70 metara duboke jame Dolovi bile su baterijske lampe Halila Delića, Husnije Žarića i Nasa Ramusovića, alpinista ivangradske Gorske službe spasavanja.

Tim riječima nas je Adem – Ado Softić, hroničar Berana i predsjednik Udruženja građana ,,Beranda“, uveo u priču o četničkom zločinu koji je dugo bio misteriozan, a njegov otac Safet, tadašnji predsjednik Planinarsko-smučarskog društva „Vojo Maslovarić“ i upravnik ivangradskog Doma kulture bio je organizator i rukovodilac akcije vađenja kostiju iz jame članova porodice Garčević. Adem nam je za ovu priliku ustupio dio bogate očeve arhive o tom poduhvatu – fotografije, bilješke i zapisnike sa sjednice Skupštine društva, spiskove ljudi i opreme, račune, novinske tekstove i primjerak „Slobode“ adresiran na njegovo ime. I – uredno zavedenu i ovjerenu molbu za pomoć milicionera Asima Garčevića, pisanu u ime porodice, u Ivangradu, 27. septembra 1966. da se organizuje grupa planinara i ispita do tada neosvojivu i užasno nepristupačnu pećinu.

Spomenik braći Garčević

Misteriozni zločin

Istorija ove misterioznosti veoma je potresna, napisao je Radenko Smolović, urednik ,,Slobode“ 16. oktobra 1966. u tekstu pod naslovom ,,Planinari rasvijetlili veliku tajnu – pronađene žrtve misterioznog zločina“.

Sloboda, 16. oktobar 1966.

– Bilo je to, kako su hroničari zabilježili, 23. februara 1943. godine. Četnici su oko pola noći upali u kuću Garčevića na Goraždu. Po unaprijed pripremljenom planu trebalo je da pohvataju sve odrasle muškarce iz ovog bratstva i da ih kao muslimane i simpatizere Narodnooslobodilačkog pokreta likvidiraju. Među tih sedam porodica, i to na prevaru, gazeći stara kumstva i prijateljstva, našli su ih osam: Halita (1906), Deša (1900), Nura (1908), Hajra (1914), Osmana (1915), Galjana (1920) i Jusa (1985) sa sinom Rustemom (1922).

– Te kobne februarske noći, uz vrisak pospane i prestravljene djece, zapomaganje žena, zveket tuđinskog oružja i udarce kundaka, poveli su ih vezane u obližnje hrastove šume, zvjerski poubijali i poklali, a zatim njihove leševe bacili u ozloglašenu bezdanicu (kako se tada mislilo) Dolovi iznad sela Tmušića. Iste večeri, upravo u sumrak, jedna grupa poličkih četnika presrela je i devetog Garčevića, uglednog Sada (1906), uhvatili ga u Grocu, na povratku iz grada, ubila i bacila u Budimsku rijeku ili Lim – napisao je Smolović.

                                                                                     Sado Garčević

O ubistvu braće Garčević, iz sela Polica kod Berana, prvi je pisao poznati sandžački intelektualac, profesor Zumber Muratović u knjizi „Sandžački gazija Osman Rastoder“, izdatoj u Sarajevu 2002. godine. Taj slučaj zainteresovao je i dr Haruna Crnovršanina pa je, raspitujući se o živim potomcima braće Garčević, u Novom Pazaru pronašao Šeća Garčevića, sina ubijenog Halita.

U tekstu ,,Zločin crnogorskih četnika iz Berana – Ubistvo 9 braće Garčevića“, objavljenom 22. septembra 2020. na portalu sanapress.info, dr Crnovršanin navodi da se za pojedinosti njihove likvidacije, kao i za tačno mjesto gdje su ubijeni, nije znalo 23 godine. Jedan od sinova ubijenih Garčevića bio je uporan da sazna gdje su mu ubijeni otac i najbliži rođaci. Bio je to Vejso, sin ubijenog pa u jamu bačenog Nura. On se 1966. godine, sa grupom prijatelja planinara, uputio u pravoslavno selo Zagrađe iznad Police. Tamo su sreli staru čobanicu kojoj su se predstavili kao planinari iz Beograda i poslije dužeg razgovora ona im je otkrila tajnu gdje je ubijeno i bačeno devet Garčevića sa Police.

                                   Planinar Gorske službe, Jama Dolovi (4. 10. 1966.)

– Pokazala im je skrivenu, i u šiblje zaraslu jamu Dolovi, duboku 73 metra. Vejso je odmah otišao u policijsku stanicu u Berane i ispričao što je saznao od starice iz sela Zagrađe – zapisao je dr Crnovršanin.

Planinari u akciji

Masakr nad Garčevićima bio je dodatno teži zbog vela misterije koji ga je pratio, a posebno što se nije znalo đe su im posmrtni ostaci. Zbog toga je, u ime porodice, Asim 27. septembra 1966. uputio pismenu molbu Planinarsko-smučarskom društvu ,,Vojo Maslovarić“.

– Nakon pregleda pećine od mog burazera prije nekoliko dana, kojom prilikom je utvrdio da se u pećinu može spustiti pomoću sredstava za ispitivanje vertikalnih pećina, odlučili smo da istu pregledamo i po mogućnosti povadimo kosti. Pošto nemamo nikakvih sprava, niti bilo kakvih sredstava, to se obraćamo naslovu sa molbom da nam izađe u susret i organizuje jednu grupu planinara obučenih za ovakve poslove i odredi dan kada bismo pošli i ispitali pećinu – navedeno je u dopisu Asima Garčevića.

Dopis planinarskom društvu, 27. septembar 1966.

Onda je predsjednik Društva Safet Softić prenio molbu na sjednici Skupštine te organizacije i jednoglasno je odlučeno da se pošalje ekipa najsposobnijih alpinista, da se porodici Garčević izađe u susret. Od više prijavljenih, odabrano je devet dobrovoljaca i 4. oktobra u 7.30 izašli su na teren. Do ulaza u jamu Dolovi, zaklonjenog hrastovim granama i zaraslog u mahovinu, trebalo im je puna tri sata.

– Iako opremljeni alpinističkim rekvizitima, među kojima i malim radio-stanicama, planinari su se u utorak, 4. oktobra, sa dosta sumnji uputili u pravcu jame o kojoj su znali samo najstrašnije. Čak su se prenosile priče da je toliko halapljiva da se u njen bezdan mora sunovratiti sve što joj se približi, prosto guta! Prvi se osmjelio i počeo spuštati Halil Delić. Kada je došao na 30 metara dubine njemu se, po rasporedu, pridružio Husnija Žarić, nakon čega su nastavili zajednički još 30 metara. Kratak predah na izvjesnom i jedinom osloncu, a onda još 10 metara, odnosno ukupno 70. Na određeni poziv spremio se i Nasuf Ramusović. On je ponio torbake, cepine i ostalu opremu. Dio kostura našli su na dnu jame, čiji je prečnik oko sedam metara. Bilo je kostiju i sa strane, po stijenama, što govori da su se leševi zadržavali prilikom bacanja, a jedan dio njih je i iskopan. Sa sakupljenim kostima trojica planinara dosta teško su se izvukli, jer je jama veoma nepristupačna, potpuno se vertikalno pruža – svjedoči ,,Sloboda“ iz oktobra 1966. godine.

Naslovnica Slobode, 16. oktobar 1966.

Spuštanje, sakupljanje ostataka i izvlačenje trajalo je punih pet časova. Radenko Smolović je zapisao da je posao bio veoma naporan, naročito u fazi izvlačenja, a ometala ga je i kiša pa nijesu mogli koristiti radio-stanice.

Zajednička grobnica

– Dok su pomenuta trojica (alpinista, prim.aut) obavljala ove poslove, na njihovom obezbjeđenju, koje nije bilo nimalo lako, nalazili su se: Milutin Nedić, Safet Delić, Velimir Vujović, Safet Softić, Asim i Vejso Garčević – naveo je Smolović u tekstu u ,,Slobodi“, navodeći da se jama nalazi u hrastovoj šumi, pri vrhu brda… Među onima koji su bili u ekipi koja se spustila u jamu bilo je još ljudi čija imena nijesu navedena u tom tekstu, a neki od spasilaca su živi.

Spisak planinara-spasilaca

Izvještaj u ,,Slobodi“ ilustrovan je fotografijama koje je svojim ,,altiksom“ napravio Safet Softić. A, pet i po decenija kasnije, Safetov sin Adem napisao je tekst ,,Gledajući dolje niz Dolove“ , čiji naslov asocira na čuveni Lalićev roman, ali i na jezivu sliku pogleda dok se izmučena tijela stropošavaju niz mračnu jamu Dolovi na Polici.

Posmrtni ostaci osam Garčevića sahranjeni su, u prisustvu nekoliko hiljada Ivangrađana, stanovnika Police, Petnjice i ostalih okolnih mjesta na današnji dan prije 55 godina. U istom sanduku i istoj grobnici, na samom ulazu u Jasikovačko groblje, njihova je prva vječna kuća do kapije sa desne, istočne strane.

Obavještenje o sahrani na Jasikovcu

A, odmah preko puta nje, sa lijeve, zapadne strane, prva do kapije je grobnica Alja Ramusovića, jednog od planinara koji su vadili njihove kosti iz jame. Biva, tako, da oni zajedno, sa dvije strane kapije groblja, dočekuju žive i mrtve, pa još svjedoče i opominju na vremena kad je čovjek čovjeku, komšija komšiji, pa i kum kumu bio vuk…

Sahrana devet Garčevića (9. 10. 1966.)