Petrova crkva i Manastir Sopoćani

Novi Pazar je bogat najstarijim vjerskim objektima u Srbiji, mjestima sa izuzetnom historijskom i kulturnom vrijednošču, a to su svakako Petrova crkva i Manastir Sopoćani, sa Starim Rasom koji su usvršteni pod zaštitu UNESCO-a.

Mjesto molitve još u vrijeme Ilira i Rimljana, današnja Petrova crkva kod Novog Pazara (Crkva Svetih apostola Petra i Pavla), nalazi se na putu prema Deževi, na uzvišenju dva kilometra sjeverno od centra Novog Pazara.

Predstavlja najstariji spomenik crkvene arhitekture na prostoru Srbije i, prema riječima stručnjaka, većina podataka i informacija o Petrovoj crkvi, koje danas znamo, sakupljeni su tokom prvih arheoloških istraživanja. Prvi podaci o njoj su iz 9. i 10. vijeka, a vjeruje se da je kao vjerski objekat na tom mjestu postojala još u doba Rimske imperije. Freske iz njene unutrašnjosti potiču iz 10, 12. i 13. vijeka.

Jedinstvena je po svom izgledu, građena je i dograđivana u različitim periodima i ima posebnu kulturno-historijsku vrijednost. Na listi svjetske baštine je od 1979. godine u sklopu spomenika srednjeg vijeka objedinjenih pod zaštićenom cjelinom Stari Ras.

Dobila je na značaju kada je prilikom arheoloških iskopavanja koja su na lokalitetu crkve sprovedeni 1956. godine, na dubini od 2 metra, unutar objekta, pronađen kneževski timulus iz 5. vijeka p. n. e. koji je sadržao grčke vaze, srebrno posuđe, zlatan nakit izrađen tehnikom filigrana i granulacije i veliku količinu staklenih i ćilibarskih zrna koja se danas nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu.

– Novopazarski nalaz dokaz aristrokratije na ovim prostorima

Ispod temelja Petrove crkve kod Novog Pazara otkriven je kneževski grob čiji inventar dovoljno govori o autoritetu i značaju sahranjenog.

“Novopazarski nalaz” predstavlja dragocenosti koje nisu bile na lomači već su naknadno pohranjene na periferiji tumula u drvenom sanduku. Imajući u vidu da u ovom tumulu nije nađeno oružje, a da je, između ostalog, nađen ženski nakit(par zlatnih naušnica, jedna zlatna igla, niska od staklenihperli, zlatna ogrlica, ćilibarska ogrlica, dve grivne i dvaprstena), moglo bi se pretpostaviti da se radi o ženskom tumulu. Međutim, istraživači su zaključili da se radi o porodičnoj ostavi tri osobe, od kojih je jedna žena. Zaključak su izveli na osnovu analogija sa istovremenim nalazima sa drugih lokaliteta, a koje karakteriše odsustvo oružja i istovetnost nakita kod žena i muškaraca.

Da su teritoriju Srbije, a i Stare Raške, od kraja 6.veka p.n.e. preplavili luksuzni predmeti rađeni u inostranim radionicama, potvrđuju predmeti iz, već pomenutog“Novopazarskog nalaza”. Grčki import predstavljaju skoro svi predmeti od zlata (mitre, pektorale, aplikacije, pojasevi, fibule); dve slikane, crnofiguralne vaze: olpe sa predstavom dva satira između kojih je Dionis i kiliks sa predstavom psa. Grčkom importu pripada i bronzano posuđe (bronzana hidrija, sud za pranje nogu, ojnohoe od bronze, cediljka, fijala)

 “Novopazarski nalaz” istraživači pripisuju Autarijatima, koji su jedno vreme predstavljali najmoćnije pleme na srednjem Balkanu. (“Novi Pazar na mapi istorijskih puteva, 2012”, Dragica Premović Aleksić)

Mada nije u potpunosti precizno, smatra se da se na mjestu današnje crkve smjenjivao paganski hram, ranohrišćanski hram i srednjevjekovna crkva. U unutrašnjosti crkve je pronađen jak temeljni zid kružnog oblika, a u sjeverozapadnom dijelu crkve rimski žrtvenih sa očuvanim natpisom: „Slavnim bogovima i boginjama ovog mjesta — Marko Viktorin Urcijan beneficiarij oduži se“.

Postojanje ovih artefekata daje mjesta nagađanjima da je na mestu crkve postojao rimski hram. Ostaci pronađeni na lokalitetu svjedoče da je crkva više puta razarana, a današnji oblik crkve najverovatnije vodi porijeklo iz 6. vijeka i predstavlja izraz ranohrišćanske, odnosno vizantijske arhitekture. Po načinu gradnje slična je crkvama sa prostora Primorja, Gruzije, Jermenije i Italije koje potiču od 7. do 9. vijeka.

Prema srpskoj historiografiji crkva je obnovljena za vrijeme raških župana iz perioda prije Stefana Nemanje, ali se kao Raška episkopija koja je obuhvatala čitavu Srbiju, prihvata da je to bilo tokom prvih godina vladavine Nemanjića, kada se vjeruje da je Stefan Nemanja krunisan i ponovo kršten po pravoslavnom obredu.

Ona je bila mjesto najznačajnijih događaja za tadašnju državu Rašku i pravoslavnu crkvu. Tokom 12. vijeka u njoj su održavani državni sabori. Historija je među najznačajnijima zabilježila i sabor iz 25, marta 1196. godine „Nemanjin sabor protiv bogumila“, kada je silom zabranjem bogumilski pokret jer se brzo širio i sticao pristalice i među vlastelom. Na državnim saborima u Petrovoj crkvi je prisustvovalo sveštenstvo i vlastela. Bilježi se i da nakon sticanja crkvene samostalnosti 1219. godine, prvi srpski arhiepiskop postaje Sava Nemanjić sa sjedištem u manastiru Žiča, a sjedište Raške episkopije ostaje u Petrovoj crkvi. Ova crkva je kasnije, poslije izgradnje Sopoćana, Đurđevih Stupova i Studenice izgubila važnost, ali je do 1455. godine, nakon dolaska Osmanlija bila u rangu mitropolije.

Freske u crkvi su iz najstarijeg perioda (10. vijek), očuvane su samo u fragmentima koje čine ornamenti i nekoliko ostataka scena Velikih praznika.

Do 1954. godine sve unutrašnje površine crkve su bile pokrivene malterom. Radovi iz 1956. godine su otkrili 114 kvadratnih fresaka koje hronološki svjedoče o živoj likovnoj aktivnosti, a utvrđeno je da crkva ima četiri sloja živopisa iz različitih perioda.

Oltarski prostor živopisan je u 12. vijeku. Treći sloj fresaka vjerovatno je nastao krajem 13. vijeka. Jedine očuvane dijelove čine predstava Bogorodice, stojeće figure apostola i drugih svetitelja, arhijereja iz povorke svetih otaca u Služenju svete liturgije i dijelovi ktitorske kompozicije.

Postoje različita mišljenja o tome ko je bio ktitor ovog slikarstva (kralj Uroš I ili kralj Dragutin), s obzirom da je ktitorska kompozicija u velikoj mjeri oštećena i naslikani portreti ne mogu se sa sigurnošću identifikovati.

Kroz historijske izvore Petrova crkva se pominje i u 16. vijeku i tokom cijelog 17. vijeka u vrijeme velikog trgovačkog uspona obližnjeg Novog Pazara. Crkva je stradala tokom 1690. godine, a mitropolit raški, a kasnije patrijarh srpski Arsenije IV je obnavlja 1728. godine. Kroz čitav 18. vijek crkva je imala rang mitropolije, a nakon 1784. godine Raška eparhija je pripojena Prizrenskoj eparhiji. U trećoj deceniji 19. vijeka crkva je dograđivana i obnavljana. Nakon tog perioda, crkva je od strane turske uprave oduzeta i pretvorena u vojni magacin, tvrde srpski izvori.

Nakon Prvog balkanskog rata (1912) ponovo joj je vraćena njena prvobitna namena. Restaurirana je poslije Drugog svjetskog rata.

– Kako su Turci pomogli obnovu najstarije crkve

Iako je u srpskim izvorima i historiografiji teško naći na primjer da je osmanska država sa svojim zvaničnicima inicirala i učestvovala u obnovi crkava na području današnje Srbije, list „Vreme“ od 20. maja 1940. godine je to pokazo tekstom pod naslovom: „Najstariju hrišćansku zadužbinu na Balkanu obnovili Turci da bi se spasili suše koja je tri godine pustošila Sandžak“, stojalo je u naslovu teksta napisano po narodnom predanju.

Turski paša je usljed trogodišnje suše u Sandžaku i oko Novog Pazara, pozvao hodže i pravoslavno sveštenstvo da se mole Bogu kako bi pala kiša, a pravoslavni vladika Čurla je u svoju molitvu uslovio da to može biti učinjeno samo u Petrovoj crkvi koja je do tada bila zapuštena „zbog sujevjerja ili bogobojaznosti“.

„Vladika je pristao, ali je napomenuo da za takvu star valja drugi dan Duhova (praznik koji se u hrišćanstvu slavi pedesetog dana po Vaskrsenju) očisiti Petrovu crkvu i to je odmah bilo učinjeno. Poslije molepstvija krenula je litija oko Novog Pazara. Kada su stigli na mjesto koje se i danas zove Svojbor, odjednom je pala toliko jaka kiša da litija nije mogla dalje krenuti, već su se ljudi rasturili kućama. Sutradan, smatrajući da je molestvije (molitva) u crkvi učinilo da kiša padne paša je pozvao vladiku i sazvao gradsko vijeće i riješilo da se crkva obnovi. Stali su skupljati dobrovoljne priloge i Srbi i Turci, a za to vrijeme vladika je pozvao majstore iz Debre da crkvu obnove. Onaj dio pomoći koji su Turci obećali bio je skupljen na vrijeme, dok su Srbi potpuno iznevjerili“, stoji u ovom opisu u kojem se dodaje da zbog toga što Srbi nisu dali svoj dio vladika Čurla je bio prinuđen da proda svoj fijaker i konje kako bio podmirio majstore.

Vladika je zbog toga, navodi se u narodnom predanju, zbog toga bacio anatemu (prokletstvo) da se nikome ne rađaju muška djeca, niti ko oženi sina ili uda ćerku.

Kako bi skunuli to prokletstvo ugledni  Novopazarci su otišli kod Patrijarha u Carigrad koji je pristao, ali pod uslovom da podignu novu crkvu u Novom Pazaru. To je bilo 1867. godine, kada je počelo i zidanje nove crkve u Novom Pazaru.

U ovom tekstu se predočava da je Vaseljenski patrijarh izdao pismenu „rezrešnicu“, te da se taj dokument, kao povelja čuvao u Petrovoj crkvi, ali je vrijeme okupacije na zagonetan način nestao.

„Na drugi Dan duhova u njoj se, za uspomenu, kada je pala kiša, služi služba Božja. Toga dana, kako pričaju stari ljudi, kiša mora da padne“, zaključuje se u tekstu iz 1940. godine.

Tokom 50-ih godina 20. vijeka sprovedena su obimnija arheološka istraživanja lokaliteta, nakon čega je crkva konzervirana 1960. godine.

Muzej “Ras” u Novom Pazaru ove godine sprovodi četvrtu fazu arheoloških istraživanja u porti Petrove crkve. Posljednjim iskopavanjima u neposrednoj blizini “najstarije crkve” otkriveni su ostaci još jednog građevinskog objekta i pokretni arheološki materijal.

Crkva je okružena pravoslavim grobljem, a ovi nadgrobni spomenici predstavljaju najubjedljivije svjedočanstvo o životu i djelovanju ljudi u prošlosti. Iz perioda 12. i 13. vijeka potiču i spomenici u obliku niskog sanduka sa konturom ljudske glave na gornjoj površini koji se nalaze oko Petrove crkve. Na području crkve najpotpunije su reprezentovani mermerni spomjenici Studeničke škole. Većina ovih spomenika ima oblik krsta, a izvjestan broj ima oblik trapeza i pravougaonika. Nakon što je prije 20 godina izgrađen i zvonik Petrova crkva je u službi vjernika, ali i važi za nezaobilaznu turističko mjesto.

-Sopoćani, manastir poznatih fresaka, raškog stila i pravoslavne duhovnosti

Manastir Sopoćani je jedan od srednjevjekovnih “brendova” Novog Pazara. Nalazi nedaleko od Novog Pazara, 16 kilometara zapadno uz tok rijeke Raške, na putu od Pazarišta (Starog Rasa) prema Donjem Pešteru. Po njima je prepoznatljiv i u svijetu, u prvom planu ovog objekta su autentične freske. Sopoćani su predstavnik tipične arhitekture raške škole.

Sopoćani su kao manstir i mjesto pravoslavne duhovnosti.

Manastir je dobio ime po sopotu-obližnjem izvoru (vodopadu) rijeke Raške po kojoj se i istoimena država u srednjem vijeku nazivala Raškom.

Prema naučnim izvorima manastir je hram Svete Trojice i podigao ga je raški kralj Uroš I (1243-1276), nad samim izvorom rijeke Raške. Postoje i navodi da se na istom mjestu gdje su današnji Sopoćani nalazilo svetilište još iz doba Ilira.

Za vrijeme vladavine kralja Uroša I, po dolasku njemačkih rudara “Sasa” u Srbiju, otvoreni su rudnici srebra, bakra i olova i povećana je proizvodnja metala, država i narod su postal bogatiji, a ovakve okolnosti stvorile su izuzetno povoljne uslove za razvoj umjetnosti.

“Krunu duhovnog i kulturnog pregalaštva tog doba predstavlja zadužbina kralja Uroša – manastir Sopoćani, sagrađen verovatno u sedmoj deceniji XIII veka, dok je na arhiepiskopskoj stolici sedeo njegov brat Sava II. Zamišljen da bude grobna crkva kralja Uroša, hram je još tokom izgranje uobličen i kao porodična i kao grobnica ljudi najodanijih kralju”, stoji u jednom opisu Manastira Sopoćani.

Kralj Uroš I, sin Stefana Prvovenčanog i unuk Nemanjin, bio je vješt i sposoban vladar. Mudrom politikom učvrstio je granice svoje zemlje, sukobljavajući se sa susjedima ili sklapajući sa njima saveze. Ojačao je moć vladara, razvio crkvenu organizaciju i učvrstio kult Nemanje i Save, rodonačelnika dinastije i osnivača samostalne crkve.

Prema Uroševoj želji, hilandarski jeromonah Domentijan napisao je žitija Svetog Simeona i Svetog Save, djela koja pripadaju najvećim ostvarenjima srpske srednjevekovne književnosti.

Za uspjeh Uroša I zasigurno je važno što mu je djeda sveti Stefan Nemanja (Simeon Mirotočivi), otac Stefan Prvovenčani (sveti Simon), a njegov stric sveti Sava.

– Vrh raške stilske škole, freske najznačajnija ostvarenja svoga vremena u Evropi

…na Evropskom putevima romanike nalazi se i manstir Sopoćani., koje je oko 1260. godine podigao kralj Uroš I, jedan od najistaknutijih srpskih vladara u 13. veku. Ono što Sopoćane, na prvi pogled,odvaja od očuvanih starijih spomenika, to je trobrodni spoljašnji izgled: svi bočni prostori — oni uz oltar, pevnice i kapele — podvedeni su pod jedinstvene, jednoslivne, niže krovove, čime јe postignuta celovitost građevine. Ovakvo arhitektonsko rešenje stavlja Sopoćane na čelo nove crkvе raške stilske škole. Majstori iz Primorja su isklesali prozore i portale u romaničkom duhu, tako da svojim oblicima nisu narušavali dobro poznati izgled.

U unutrašnjosti crkve sačuvana je izuzetno dragocena galerija srpskog zidnog slikarstva u kojem se monumentalni stil razvio do vrhunca i predstavlja programski najsloženiji, ikonografski najraznovrsniji i umetnički najveći spomenik u Srbiji 13. veka. Freske u naosu, gde dominira monumentalna kompozicija Uspenje Bogorodice, i oltarskom prostoru, po svojim umetničkim i stilskim osobenostima spadaju među najznačajnija ostvarenja svoga vremena u Evropi. Sopoćanske freske su radili veliki slikari koje je kralj pozvao iz Vizantije, možda čak i iz tek oslobođenog Carigrada. (“Novi Pazar na mapi istorijskih puteva, 2012”, Dragica Premović Aleksić).

– Klasični oblik raške škole graditeljstva

Sopćanski hram posvećen je Svetoj Trojici i izgrađen u duhu ranije srpske arhitekture – svojom osnovom i prostorom skoro doslovno ponavlja Žiču, ali je i nadmašuje veličinom i visinom. Sopoćanska crkva, zidana pravilnim slaganjem kvadara od sige, ima izgled trobrodne romaničke bazilike, s masivnom kupolom nad središnjim dijelom naosa i visokim zvonikom na zapadnoj strani. Građevina je strogih oblika, upečatljivih obrisa i prostrane, dobro osvjetljene unutrašnjosti. Jednostavnost i skladnost u oblikovanju arhitektonskih masa, bitna za spomenike raške škole 13. vijeka, s naglašenim izrazom horizontalnog mirovanja u prostoru, veoma je dosledno sprovedena u konstrukciji cijelog zdanja. Neobičan sklop unutrašnjeg razuđenog prostora sopoćanske arhitekture smelo i vično je zasveden pod tri krova, od kojih je središnji znatno uzvišeniji, jer pokriva glavni brod crkve. Visoka kupola nalazi se na uskom, kockastom postolju.

U skladu sa čistim linijama prvobitno omalterisanih fasada, što je bilo u funkciji naglašavanja monumentalnosti zdanja, odabrani su nenametljivi ukrasi geometrijskog karaktera: dvostruke slijepe arkadice u potkupolnim vencima, ispod njih mermerne bifore na prozorima i četvorostepeni portali od bijelog, finog, poliranog mermera. Isti majstori izveli su i sve prvobitne klesarske radove u crkvi, o čemu danas govore sarkofazi, posuda za osvećenu vodu (agiazma) i ostaci ikonostasne pregrade.

Plan Sopoćana: I Centralni dio hrama, II Narteks (priprata), III Kapela Svetog Stefana, IV Kapela Svetog Simeona Nemanje, V Proskomidija (protezis), VI Đakonikon, VII Kapela Svetog Đorđa, VIII Kapela Svetog Nikole, IX  Egzonarteks,  foto-ilustracija: https://www.zaduzbine-nemanjica.rs/manastir-Sopocani/index.htm

Crkva je jednobrodna sa prostranim naosom i oltarom sa velikom polukružnom apsidom, dok su dva prostora bočno od oltara imala dvostruku namjenu: služili su istovremeno kao protezis i đakonikon, ali i kao zasebni paraklisi posvjećeni Presvetoj Bogorodici i, najvjerovatnije, Svetom Savi. Lijevo i desno od potupolnog prostora nalaze se dvije pravougaone pevnice, a u zapadnom dijelu crkve je prostrana priprata iz koje se ulazi u paraklise Svetog Stefana Prvomučenika (na severnoj strani) i Svetog Simeona Mirotočivog (Stefana Nemanje) na južnoj strani.

Eksperti konstatuju da arhitektura crkve Svete Trojice pripada klasičnim oblicima raške škole. Crkva je izgrađena od tesane sige, na romanički način. Ovakav način gradnje je karakterističan za Primorje.

Drugi veliki ktitor Sopoćana jeste Stefan Dušan, dok je još bio kralj (1331-1346). Uz prvobitni sopoćanski hram, u godinama oko 1340, vjerovatno sa tadašnjim arhiepiskopom Joanikijem II (potonjim prvim srpskim patrijarhom), sagradio je na zapadnoj strani crkve otvorenu pripratu, sa visokim zvonikom ispred nje, koja je prije 1346. godine ukrašena freskama prožetim novim shvatanjima. Preostale izblijedele freske na njemu sačuvale su portrete kralja Dušana, njegove žene kraljice Jelene i njihovog sina, mladog kralja Uroša.

– Sopoćansko slikarstvo

Izuzetno lijepo i uzvišeno fresko-slikarstvo, koje je proslavilo Sopoćane, nalazi se na svim unutrašnjim zidnim površinama centralnog broda hrama, tj. u oltaru, naosu i priprati, dok je u ostalim dijelovima nejednakog kvaliteta i znatno zaostaje za živopisom po kome se Sopoćani tako uočljivo raspoznaju u sveukupnom sačuvanom vizantijskom slikarstvu.

Sve freske u glavnom dijelu sopoćanskog hrama nadahnute su savršenom harmonijom crteža i kolorita. One možda najbolje potvrđuju kako je istinskom geniju dovoljno samo malo boja, pa da najpotresnije saopšti neizmerno bogatstvo svojih osećanja i svojih imaginacija. Oker, svetlozeleno, violet, malo azura (kažu da je azur bio skuplji od zlata), u naizmeničnom toku, sliva se i preliva u svim mogućim tonovima, od najtamnijeg do najsvetlijeg, preko mnoštva figura divovskog rasta, na svetkovini u najsadržajnijoj tišini.

 Uspenje Bogorodice, detalj

Grandiozna kompozicija Bogorodičinog Uspenja, na zapadnom zidu glavnog dijela hrama, površine preko 30 kvadratnih metara, zamišljena je kao veličanstvena scena Bogorodičine smrti. Kraj odra Hristove majke, smeštenog u sredini kompozicije, stoje Hristos, anđeli, apostoli i arhijereji, kao snažni i lijepi, tužni junaci, pognutih glava, u suzdržanom bolu. Njihove figure, date u širokom, epskom, snažnom i monumentalnom toku linija, što podsjećaju na statue umnih starogrčkih filozofa sa najljepših antičkih djela.

Portreti kralja Uroša I, Stefana Prvovenčanog, sv. Simeona Nemanje i Dragutina i Milutina, kraljevih sinova, prikazanih u glavnom dijelu hrama, kao i portreti kraljeve porodice, sa suprugom Uroša I, kraljicom Jelenom Anžujskom, rođakom francuskog kralja, i sinovima, spadaju među najljepše sačuvane vladarske portrete u fresko-slikarstvu tog doba. Od posebnog historijskog i umjetničkog značaja su freske sa scenama iz života sv. Simeona Nemanje u njemu posvećenoj kapeli, kao i one s prikazom događaja iz života sv. Save u đakonikonu.

U cilju stvaranja djela visoke umjetnosti od 1975. godine se održava likovna kolonija „Sopoćanska viđenja”, kao jedna je od najstarijih likovnih kolonija na našim prostorima.

Manastir Sopoćani zbog svog duhovnog i historijskog značaja, kao i zbog činjenice da je drugi ktitor obitelji car Dušan, nosi titulu Carske Lavre. Ova titula je u srednjem vijeku bila od izuzetnog značaja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi jer su igumani srpskih Lavri imali zapaženu ulogu u crkvenom životu.

Po predanju Sopoćani su tokom srednjeg vijeka u Srbiji bili poznati po velikom broju monaha. U Sopoćane je u periodu od pedesetih godina do 1996. godine bio ženski manastir. Nakon tog perioda iz manastira Crna Rijeka, kod Ribarića (Tutin) ,u Sopoćane je prešlo desetak monaha (postaje muški manastir).

Manastir Sopoćani je tada ponovo postao “opštežiteljni”, kao i što je bio u srednjem vijeku

U Sopoćanima se čuvaju pravoslavne relikvije, dijelovi moštiju (tijela) svetih lekara Kozme i Damjana, premješteni tokom rata na Kosovu  iz manastira Zočište, čuven po velikoj svetinji. Vjerovanje je da mošti Kozme i Damjana služe ozdravljenju svih onih koji pate od različitih bolesti. Primjeri isceljenja zapisana su u manastirskom letopisu. Takođe u Sopoćane su 2002. godine iz Pivskog manastira je premješten dio moštiju ktitora kralja Stefana Uroša I Nemanjića.

Manastirski konaci Sopćana su kroz historiju često bili utočište siromašnih porodica, u vrijeme kada u manastiru nije bilo monaha.

Manastir Sopoćani je obnovljen u periodu od 1926. godine od strane tadašnje države, a po nalogu Aleksandra I Karađorđevića. Stradao je u Drugom svjetskom ratu. Konzervatorsko-restauratorski radovi, preduzimani su od 1948. pa sve do danas.

Zajedno sa Starim Rasom, kao cjelina od najvećeg historijskog i kulturnog značaja Manastir Sopoćani se nalazi na listi svjetske kulturne baštine.

Izvori:

– https://www.muzejnp.rs

–  https://www.zaduzbine-nemanjica.rs/manastir-Sopocani/index.htm

– “Novi Pazar na mapi istorisjkih puteva”, Dragica Premović Aleksić, Novi Pazar, 2012.

– “Manastir Sopoćani” – Bratstvo manastira Sopoćani, “Duga”, Kraljevo, 2017. god.

– “Manastir Sopoćani” – Rajko Nikolić, NIP “Turistička štampa”, Beograd, 1990. god.

– http://unilib.bg.ac.rs/izdanja/2004/manastiri_tekst.lat.php

– https://manastirsopocani.org/