Isa-begov hamam i Amir-agin han u Novom Pazaru

Boraviti u Novom Pazaru, a ne vidjeti hamam i han je neizbježno, jer su u centru grada, odudaraju od cjeline, privlače pažnju i važni su u svakom smislu.

Isabegov hamam ili Hamam u Novom Pazaru nalazi se u današnjoj Staroj čaršiji, u blizini objekta nekadašnje Arap džamije i zlatarskih radnji. Upečatljivi objekat orjentalne gradnje iz 15. vijeka, nastao kada i Novi Pazar. Jedna je od najstarijih sačuvanih građevina, u pisanim tekstovima pominje se još 1489. godine.

Ova građevina koja je locirana južno na stotinjak metara od gradske tvrđave je dimenzija 23 x 26 m, monumentalni je objekat i uvršten je kao najstariji i najznačajniji spomenik te vrste u Srbiji.

Isa-begov hamam je bio podijeljen u muški i ženski dio i svaki dio je odvojen masivnim zidom. Zbog toga pripada grupi dvostrukih hamama. I muški i ženski dio je imao svoj šadrvan, kapaluk (prostoriju za odmor) i nekoliko prostorija za kupanje.

Ovaj hamam nije imao toplu vodu već je imao ložište (ćulhanu) s južne strane hamama, gdje se nalazi uzana prostorija za grijanje vode — hazna. Uz haznu je, na zapadnoj strani, prislonjena manja, sasvim niska prostorija koja je služila kao rezervoar hladne vode (terezija) iz koje se keramičkim cijevima (čuncima) voda razvodila do svake česme u hamamu ispod kojih su bile postavljene kurne izrađene od mermera. Kurne su bile i dekorisane u tehnici reljefa. Svaka prostorija ima bar jednu kupolu.

ISA BEGOV HAMAM

Isabegov hamam, poznat i kao Novopazarski stari hamam, podigao je osnivač Novog Pazara Isa-beg Ishaković između šezdesetih i sedamdesetih godina XV veka. Nalazi se u blizini Stare čaršije, na desnoj obali reke Raške. Pripada grupi dvostrukih hamama, podeljenih masivnim zidom na dva dijela: muški i ženski koji se sastoje od više prostorija.

Svaka prostorija ovog hamama bila je prekrivena kupolom, kojih je ukupno jedanaest. Na kupolama različitih dimenzija nalaze se šestougaoni otvori. (http://novipazarspomenici.mi.sanu.ac.rs/LAT/stari_isabegov_hamam_opis.html)

Najtipičniji predstavnik islamskog graditeljstva u Novom Pazaru je Isa-begov hamam, građevina profanog, javnog karaktera, građena pod znatnim utjecajem vjere i običaja. On je prvenstveno funkcionalna, ali i dekorativna i monumentalna građevina.

Sa istočne strane hamama, do sredine 20. vijeka, nalazila se pijaca. Hamam je podigao osnivač Novog Pazara, ali nema pisanih podataka da li je hamam sagrađen još za života Isa-bega, tj. pre 1470. godine, ili poslije njegove smrti. U svakom slučaju to se desilo prije 1489. godine, kada se Isa-begov hamam u Novom Pazaru prvi put pominje.

Kao u svim svih većim hamamima, tako i kod novopazarskog, prvo se stupa u šadrvan, prostoriju približno kvadratne osnove, koji ima funkciju čekaonice i svlačionice. Šadrvan Isa-begovog hamama je naknadno prizidan, a zidovi su mu prislonjeni uz zidove hamama. Nad šadrvanom muškog dijela krovna konstrukcija je porušena, dok nad ženskim postoji obična drvena konstrukcija krova na dvije vode. I ovaj šadrvan je vjerovatno imao prizemlje, gde se uz kahvu čekao red za kupanje i sprat gdje su bile svlačionice.

Osnova prvobitnog dijela hamama predstavlja logičan sklop prostorija namjenjenih osnovnim funkcijama koje su se u njima obavljale. Sve ove prostorije leže na hipokaustu koji je neposredno povezan sa ložištem, tako da je temperatura u njima bila osetno viša nego u šadrvanu. Prva prostorija u koju se iz šadrvana ulazi je kapaluk, prostorija za odmor poslije kupanja, a zimi je služio kao svlačionica jer je bio topliji nego šadrvan. Kapaluk ženskog dijela hamama je prostraniji, jer su se žene u okupljale u njemu, umjesto u šadrvanu. Tu su sjedele i razgovarale, pile kahvu. Francuski putopisci navode da su imućnije Turkinje išle sa velikom pompom u hamam, koristeći priliku da prikažu svoje bogatstvo i lijepe haljine. Iz kapaluka se prelazilo u jedno predvorje koje se naziva mejdan. Poslije šadrvana to je najveća prostorija u hamamu i njegova funkcija je višestruka: u njemu se čekalo ako su prostorije za kupanje zauzete, obavljala se masaža, a moglo se i kupati koristeći se toplom i hladnom vodom iz slavina. Jednom riječju mejdan je bio neka vrsta kozmetičkog salona. Iz mejdana se ulazilo u tri prostorije za kupanje, halvate. Svi halvati novopazarskog hamama su kvadratne osnove i pokriveni kupolama. U oba dela hamama po jedan halvat je jednim polukružno završenim otvorom, u vidu prozora, povezan sa prostorijom u kojoj se grijala voda, tj. sa ,,vrućim” halvatom.

– Cijena kupanja “koliko ti nije žao”

Hamam se izdavao pod zakup od strane mutevelija — tutora vakufskog, a od 1912. godine od strane Vakufskog odbora, kome je Hamam pripadao. Cijena kupanja nije bila određena, već su kupači plaćali za kupanje po svom nahođenju. Odmah poslije kupanja svakom kupaču bi se prinosio čaj i cigareta. To nije posebno naplaćivano, već zajedno sa kupanjem. Hamam je prestao sa radom tridesetih godina 20. vijeka.

Putnici sa Zapada koji su u 16. i 17. vijeku putovali kroz ove krajeve bili su oduševljeni hamamima, opisivali su, kako same objekte, tako i dešavanja u njima.

Zaključivali su da je kupanje lijek, ali su “zamjerali Turcima što se kupaju više od jednom mjesečno”.

Novopazarski hamam znatno izlazi iz okvira lokalne vrijednosti i značaja. Njegova vrijednost je i u širim razmjerama znatna, jer ni u drugim krajevima naše zemlje ovakvi objekti nisu brojni, postoje još samo dva, a među njima je novopazarski najstariji.

Krajem 60-ih godina 20. vijeka hamam je bio u katastrofalnom stanju pa je Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu preduzeo restauratorsko konzervatorske radove, koji su se odvijali od 1969. do 1975. godine. Hamam je bio sasvim oronuo i zapušten, oštećenih kupola, bez krovnog pokrivača, vlažnih i oslabelih zidova, delimično zarastao u korov.

Hamam je danas, iako pod zaštitom države, i nakon navedenih radova, u dosta lošem stanju, bez upotrebne funkcije, ogoljenih kupola i izložen propadanju. (https://sandzak.travel/place/isa-begov-hamam/).

Predstavnici Direkcije za zadužbine Vlade Republike Turske, Islamske zajednice u Srbiji (IZuS), Grada Novog Pazara i Opštini Raška, potpisali su krajem novebra 2017. godine protokol o saradnji na pripremi projekta konzervacije Isa-begovog hamama u Novom Pazaru. Restauracija hamama čeka realizaciju ovog protokola, a on se u ljetnjem periodu koristi kao kafečajnica jer je mjesto sa svežom atmosferom.

Privlači znatiželju posjetilaca i svi koji dođu u staru čaršiju vide i hamam koji je, nakon što je postavio grad Novi Pazar (Yeni Bazar), u drugoj polovini 15. stoljeća izgradio treći beg osmanlijske provincije Bosne, osnivač Sarajeva i Novog Pazara Isa-beg Ishaković.

Do otkrića ostataka još jednog hamama 2017. godine, na Žitnom trgu, na lijevoj obali Raške, vjerovalo se da je Isa begov hamam jedini koji je postojao u užem gradskom jezgru.

Amir-agin han u Novom Pazaru

Amir-agin han u Novom Pazaru je spomenik kulture od velikog značaja, nalazi se u samom centru grada, tipična je građevina osmanske arhitekture zidana po uzoru na slične objekte u Solunu. To je spomenik kulture od velikog značaja.

Amir-agin han postoji još od 17. vijeka, ali je nepoznato koje je godine izgrađen. Jedini je sačuvani han u užem gradskom jezgru Novog Pazara, iako se zna da je ovom šeheru bilo sedam hanova. Takođe je iz tog perioda jedini preostali monumentalni objekat i nakon postupka restitucije vraćen je porodici Adema Murtezića i njegovim sestrama Indiri Karišik, Senadi Nikšić i Senihi Murtezić.

Ovaj objekat se razlikuje od tipičnih građevina ove vrste, po arhitektonskim zamislima prije svega. Uz han su zanatske radnje, koje čine njegov sastavni dio i koje zajedno čine posljednji ostatak nekadašnjeg dijela čaršije na lijevoj obali rijeke Raške. Položaj na uglu ulica je diktirao i sam oblik osnove hana. Glavni dio hana, se sastoji od prizemlja i sprata i on je služio za prenoćište putnika.

Po svojoj arhitektonskoj koncepciji odstupa od klasičnih građevina ove namjene. Kod ovog hana se jasno izdvajaju dvije glavne grupe prostorija. Prvi dio, koji se sastojao iz prizemlja i sprata, služio je za smještaj i prenoćište putnika. U njega se ulazilo neposredno sa ulice, kroz jedan dobro očuvan ulaz, čija su vrata okovana gvožđem.

Za razliku od klasičnih hanova, koji su zbog bezbjednosti imali sobe okrenute ka unutrašnjem dvorištu, sobe za prenoćište ovoga hana okrenute su prema ulici. U njih su se smještali putnici — trgovci. Iza ovog dijela nalazi se drugi prizeman dio, mnogo prostraniji. Služio je kao štala za smeštaj kiridžijskih konja, mazgi i kamila.

Zidan je kamenom i ćerpičem, sa dva reda drvenih stubova koji su prihvatali krovnu konstrukciju velikog raspona. U prostranom kompleksu hana nalazi se još i niz zanatskih radnji, koje čine tradicionalni okvir ambijentalne vrijednosti, a ujedno su i posljednji ostaci nekadašnje „Tijesne čaršije“, nepovratno uništene odmah poslije Drugog svetskog rata.

Amir-agin han je jedan od rijetkih objekata ove vrste u Srbiji. Konzervatorski radovi na njemu započeti su 1975. godine. Urađena je konstruktivna sanacija; izmjenjene dotrajale grede koje nose krovnu konstrukciju, izmjenjena cijela krovna konstrukcija, prepokrivanje i uređen unutrašnji prostor.

Adapterski radovi na fasadi rađeni su i nakon što je 2012. godine vraćen nasljednicima Ćazima Hadžifejzovića.

Amir-agin han je više decenija bio u vlasništvu preduzeća Lipa u njemu su bile prodavnice, kafana i pansion.

Sve do odlaska osmanlijske vlasti iz Novog Pazara 1912. godine u gradu je bilo dosta hanova i mehana. Hanove su uglavnom koristili trgovci i putnici iz drugih krajeva, ali i ljudi iz okoline Novog Pazara, posebno za pijačni dan koji se održavao utorkom.

U grad su dolazili ponedjeljkom i noćivali u hanu, a konje ostavljali u štali hana. Siromašniji putnici su spavali i većim zajedničkim prostorijama, a bogatiji u odvojenim sobama. Na određenim rastojanjima i u znatnom broju, hanova je bilo i na trasama puteva koji su prolazili kroz Novi Pazar.

Foto: Medin Halilović