Stećci u Sandžaku: Nekropole u Donjim Štitarima i Baletiću kod Novog Pazara (FOTO – VIDEO)

Jedna od najzanimljivijih nekropola staćaka u ovom projektu, a kao ambijentalna cjelina sigurno najzanimljivija, je nekropola stećaka u selu Donji Štitari, na lokalitetu koji je u narodu poznat pod nazivom Crkvina.

Lokalitet se nalazi iznad podgolijskog sela Donji Štitari, na elipsoidnom uzvišenju iznad posljednjih kuća, u gustoj šumi koja sakriva čitav lokalitet.. Kako su prve kuće jako blizu, same šume i nekropole, tako su mještani upoznati sa lokalitetom, iako rijetko ko od njih zalazi u to područje. Samo selo i generalno lokalitet nalazi se 15 kilometara sjeverozapadno od Novog Pazara.

Na dominantnom uzvišenju vidljivom sa svih strana, što sa drugih obronaka planine, što iz oba sela, a na površini  od 20 dvadesetak ari,  nalazi se nekropola sa nekoliko faza sahranjivanja, kao i ostaci malene crkve na samoj nekropoli, pri čemu je nekropola stećaka najstarija faza razvoja nekropole.

Lokalitet se može podijeliti na tri dijela, na grobove i crkvinu na uzvišenju, zatim na grobove na padini i zaravni, sjeverozapadno od uzvišenja, i na zapadni dio nekropole koji je dosta mlađi i koji se čitav nalazi na zaravni. O samoj hronologiji nekropole ćemo kasnije govoriti.

Nekropolu je prvi krajem devedesetih godina otkrio i opisao kao nekropolu stećaka Radomir Stanić, opisavši par stećaka, i opisujući natpis sa jedne nadgrobne ploče. (Stanić, 1969) .

Kasnije je podatke dobijene od Stanića preuzeo Bešlagić i spomenuo ovu nekropolu stećaka u kataloško topografskom pregledu stećaka, kao nekropolu u blizini Novog Pazara, gdje ima stećaka različitih oblika, a pri čemu ima i jedan sa natpisom. (Bešlagić, 1971).

Posljednja istraživanja, tj čišćenje lokaliteta obavila je Premović Aleksić 2012, kada je lokalitet bliže opisan. (Premović Aleksić, 2014) Ozbiljnija arheološka istraživanja ovog lokaliteta nisu obavljana, iako lokalitet zavređuje svu pažnju.

Na lokalitetu se nalazi nekoliko desetina vidljivih stećaka, preko 20, a konačan broj se može znati tek nakon detaljnog istraživanja. Pored stećaka koji se javljaju u formi ploča, sanduka i sljemenjaka, a postoji primjer i jednog stuba, pojavljuje se jedan izuzetno mali broj horizontalnih amorfnih ploča, te u novijoj nekropoli vertikalnih ili trodelnih spomenika.

Stećci su orijetnisani u pravcu sjeverozapad jugoistok, ili zapad istok, dok je jedan dio stećaka dislociran, korišćen u kasnijoj gradnji. Stećci su velikih dimenzija, od 1,70 metara i više u dužini, i preovladava forma sanduka, dok je dosta manji broj ploča i sljemenaka. U možda najstarijem dijelu nekropole, na samom uzvišenju, nalaze se ostaci manje crkve koja je velikim dijelom izgrađena od masivnih kamenih blokova pritesanih i obrađenih, tako da se najvjerovatnije radi o stećcima, dok se jedan od spomenika najvjerovatnije korisito za izradu časne trpeze. (Premović Aleksić, 2014)

U neposrednoj blizini crkve nalazi se nekoliko u redove postavljenih sanduka, a na samom ulazu u crkvu nalazi se ploča velikih dimenzija sa natpisom na jednom kraju kako se „leta … prestavi prezviter Vučeta“. Natpis je po mišljenju Stanića iz 1518. Drugi natpisi nisu pronađeni.

Najstariji dio nekropole nalazi se upravo na uzvišenju i dijelom je probijena izgradnjom crkve, u istom stilu, i pitanje je da li se radi o mlađim ili istovremenim sahranama, nekropola se produžava niz padinu ka zaravni sjeverozapadno od uzvišenja i ostataka crkve. U ovom dijelu nekropole sahranjivanja su isključivo pod stećcima, najčešće sanducima, ali ima i ploča i sljemenjaka. Stećci se mogu okvirno datovati u 14. i 15. stoljeće, te samoga kraja istog, pa možda i početka 16. stoljeća.

Na drugom dijelu lokaliteta, zapadno od uzvišenja na kom su ostaci crkve, nalazi se nekropola, koja se nastavlja na onu koja je predmet našega projekta, ali zasigurno nije dio iste, već je nastala par vijekova kasnije, tek nakon izgradnje crkve u 17. stoljeću. Ovoj nekropoli pripadaju grobovi sa vertikalnim spomenicima, kao i pločama sa usadnikom te pločama sa dva usadnika. Postoje i dvije dobro obrađene horizontalne ploče, za koje se uslovno može tvrditi da su stećci, mada prema načinu izrade i ukrašavanju, kao i mjestu gdje se nalaze na samom lokalitetu, mislimo da se radi o dosta mlađim spomenicima. U ovom dijelu nekropole sahrane su se vršile tokom 17. i 18. vijeka.

Stećci su na ovoj nekropoli različito ukrašavan, i kao motivi najčešće se mogu vidjeti rozete, krstovi, geometrijski i cik-cak ukrasi, čak i floralni ili antropomorfni motivi. Na nekoliko sanduka imamo reljefne prikaze krstova, a jedan dio ima jednostavne vrpce i bordure.

Jedan interesantan stećak, koji se nalazi na samom sjevernom kraju nekropole, sanduk ravnih krajeva, čija je gornja strana polukružna ima u u ravnom kraju reljefni prikaz koji se može trostruko tumačiti. Najviše podsjeća na floralni motiv u obliku ljiljana kakvi se nalaze u istočnoj Bosni, ali istovremeno može biti rudimentarna antropomorfna predstava ili čak krst.

Kao što je već rečeno lokalitet se nalazi na uzvišenju koje je vidljivo sa svih obronaka planine i naselja, i samim tim dominira čitavim prostorom te je sama funkcija nekropole kao teritorijalnog markera i svojevrsnog zaštitnika onih koji svoje mrtve u njoj sahranjuju, sasvim izvjesna.

U neposrednoj bilzini nekropole, par stotina metara niže, nalazi se crkva i malo aktivno pravoslavno groblje u kom je pronađen jedan stećak u formi sanduka, ali kako je groblje jako gusto, to dalje istraživanje nije moguće, te je nejasna veza pomenute dvije nekropole.

U kontekstu stila obrade stećaka, ukrasa, a i prema samom mjestu lociranja nekropole, ona podsjeća na slične nekropole u istočnoj Bosni, na obroncima planina, a kako se hronološki može datirati u kraj 14. i 15. stoljeće, dakle u vrijeme najvećeg uspona bosanske srednjovjekovne države, tako je kulturni uticaj iste nesumnjivo jasan na ovom primjeru.

Sam lokalitet razvijao se u više faza, pri čemu postoji vremenski diskontinuitet između nekropole stećaka i kasnije nekropole.

U bliskoj prošlosti stećci su i pored toga što su, ne tako davno, ostaci crkve bili mjesto održavanja kulta, odnošeni i ugrađivani u druge objekte, pa i u sam put do nekropole. Ovakav značajan lokalitet zasigurno zaslužuje detaljno istraživanje i adekvatnu zaštitu i promociju.

-Stećci u Baletiću (Gornja Trnava)

Lokalitet se nalazi u ataru sela Rajčinovića Trnava, ili Gornja Trnava, na samoj granici sa selom Baletiće. Narod lokalitet zove Gaj, Grčko groblje a danas najčešće Groblje u Baletiću. U okviru nekropole koja se uzdiže uzvišenjem, čiji je vrh jedna elipsoidna zaravan, nalaze se i grobovi iz sadašnjosti. Groblje je zaraslo u duboku hrastovu šumu, i nalazi se tačno iznad puta, a preko puta seoske škole. U ljetnjem periodu kada je vegetacija bujna, nekropola je skoro nevidljiva.

Nekropola je istraživana nekoliko puta od sredine šezdesetih godina 20. stoljeća do 2010.godine. Pretpostavlja se da je najstariji dio nekropole na vrhu uzvišenja, da se mlađa sahranjivanja vrše kako se spušta niz padinu, a savremena su iznad samog puta.

Na zaravni se nalaze ostaci objekta elipsoidne osnove, koja je formirana od nagrobnih spomenika, među kojima ima i amorfnih ploča. Danas se za objekat kaže da je u pitanju crkvina, orijentisana sjeveroistok – jugozapad. Brojni spomenici, ali koji i nisu najstariji su krstače iz 18. i 19. vijeka, od kojih su neke velikih dimenzija. Najbrojnije su masivne horizontalne ploče.

Najmanje ima stećaka, ukoliko se izuzmu ploče koje su urasle u zemlju i za koje se ne može sa sigurnošću utvrditi šta su. Međutim, stećci predstavljaju estetski najdragoceniji dio nekropole. Među njima dominiraju tri masivna, monolitna stećka.

Dva su u nizu jedan do drugog dimenzija preko skoro 180 sa 60 centimetara sa postoljem, dok im visina prelazi preko 60 centimetara. Jedan nema postolje. Imaju krov na dvije vode, a ukrašeni su predstavom krsta, koji je urezan sa zapadne strane stećka. Stećci predstavljaju pored horizontalnih ploča najstarije spomenike i mogu se datovati u 14. i 15. vijek, i javljaju se u formi koja se  pojavljuje u cijeloj Bosni i Hercegovini. Pored njih ima nekoliko primjeraka tzv. „ribljih leđa“.

Zbog činjenice da je nekropola skoro nevidljiva od šume, za neko dodatno tumačenje potrebno je detaljno istraživanje lokaliteta.

Izvor: 

Bešlagić, Š. 1971 Stećci, kataloško – topografski pregled Sarajevo

Premović Aleksić, D. 2014 Arheološka karta Novog Pazara, Tutina i Sjenice  Novi Pazar

Stanić, R. 1969 Nekoliko natpisa na stećcima u okolini Novog Pazara, Sjenice i Raške, Naše starine XII (151 – 152) Sarajevo

Foto: Medin Halilović