Arsa – Stari Ras – Trgovište – Pazarište i Eski Pazar u Novom Pazaru

Stari Ras sa kompleksom više spomenika, jedan je od najkarakterističnijih i najzanimljivijih kultuno histrorijskih lokaliteta i turistički brend Novog Pazara. Dokaz bogate historije i civilizacije na ovim prostorima nastao na ovom mjestu još u bronzano i antičko doba i razvijao se kroz vijekove. Ovim strateškim mjestom za koje se zna još iz antičkog doba upravljali su Iliri, Rimljani, Bugari. Nekad je bio centar Raške i pripao pod utjecaj Zete.

Nalazi se na na 11 kilometara zapadno od Novog Pazara, na ušću Sebečevske u rijeku Rašku, na raskršću puteva sa zapada i juga koji su dalje vodili ka istoku. Na ovom mjesu su Gradina (tvrđava) na Pazarištu sa Podgrađem, Trgovište.

Ras je dobio na značaju i postao svjetski poznat, nakon opsežnih arheoloških istraživanja, započete krajem 1971. godine. Od 1979. godine nalazi se na UNESKO-voj listi svjetske baštine u sklopu spomenika srednjeg vijeka objedinjenih pod zaštićenom cjelinom Stari Ras i Sopoćani.

U srednjem vijeku ovaj lokalitet, zajedno sa obližnjim manastirom Sopoćani, manastirom Đurđevi stupovi i Petrovom crkvom (Crkvom Svetih apostola Petra i Pavla) bio je sjedište raške države i centar kulture, te i danas svjedoči o veličini i značaju Starog Rasa.

Gradina Starog Rasa

Utvrđenje je smešteno na vrhu planinskog grebena i ima oblik nepravilnog četvorougla, dužine 180 m, a širine od 20 do 60 m. Jedna strana utvrđenja ide vrhom grebena od koga se teren obrušava pod velikim nagibom pa je prilaz sa te strane gotovo nemoguć. Druga strana se prostire paralelno sa njom po blažoj padini i ona je ojačana sa četiri manje i jednom velikom, verovatno Donžon kulom. Ova kula je polukružne osnove prečnika 8 m. Bedemi debljine od 1,5 do 2,2 m su izgrađeni od lomljenog kamena i krečnog maltera, a imali su stazu sa zupcima. U unutrašnjosti utvrđenja se nalazio dvorac koji je bio naslonjen na najveću kulu. U grad se ulazilo kroz dvije kapije sa zapadne i južne strane. Glavna kapija se nalazila sa zapadne strane i bila je branjena sa dve polukružne kule nejednakih dimenzija. Ovakav izgled utvrđenje je najverovatnije dobilo oko 1149. godine. Karakteristično je što utvrđenje ima veliki bazen s vodom, to znači da je duži period moglo da izdrži po opsadom. Iz ranijeg perioda grada su otkriveni i ostaci kasnoantičkog bedema na prostoru Sjevernog sektora. Ovaj bedem je bio ojačan jednom kulom pravougaone osnove. Utvrđenje na Gradini je 1979. godine obuhvaćeno zaštitom u okviru liste svjetske kulturne i prirodne baštine UNESKO-a. Sistematska istraživanja su se obavljala do 1990. godine.

U Rasu se nalazilo vojno utvrđenje Rimljana. Prvi put se u vizantijskim izvorima spominje u 6. vijeku.

Ime grada potiče od rimske Arse. Pitanje imena Ras je , kako navode historičari, još uvijek otvoreno, mada je većina naučnika saglasna da ime Ras vodi porijeklo od naziva utvrđenja Arsa (grč. ΑΡΣΑ) koju pominje vizantijski historičar Prokopije. Nastanak rimske Arse treba vezati za najvažniji činilac cjelokupnog razvoja, a to su obližnja bogata ležišta gvozdene rude. Ime grada se najranije pominje u djelu „De administrando imperio“ vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita, a srpski izvori ga spominju samo jednom i to na početku 13. vijeka , na jednom od poslednjih listova Vukanovog jevanđelja.

Postoje i mišljenja da je naziv grada došao od imena rijeke Raške čiji se izvor nalazi u neposrednoj blizini grada. Taj naziv je možda ilirskog porijekla i može značiti „nešto što pada“ što se može odnositi na obližnju planinsku rječicu.

Foto:.facebook.com/seadesma.hadziibrahimovic

Nakon Ilira i Rimljana, u periodu od 9. do početka 12. vijeka utvrđenje zaposjedaju najpre Bugari, a potom naizmjenično Srbi i Vizantijci. Od kraja 12. vijeka i tokom 13. vijeka Ras je bio politički i kulturni centar srpske države i prijestolnica vladara iz dinastije Nemanjića. Značaj grada u političkom smislu opada tokom 14. i u prvoj polovini 15. vijeka, ali je to period ekonomskog jačanja i bogaćenja njegovih stanovnika.

Južnoslovenska plemena na Balkanskom poluostrvu su već oko 700. godine i ovaj period historije grada je malo poznat zbog nedostatka sadržajnijih i pouzdanijih izvora.

Pod upravom Osmanlija grad Ras je od 1455. godine, a osnivanjem novog trgoviša Yeni (Novog) Pazara počinje polako opadanje značaja starog trgovišta.

Novija istraživanja pokušavaju da dokažu hipotezu da je lokacija Starog Rasa utvrđenje Gradina u Postenju, iznad puta Novi Pazar-Raška, na dva kilometra od Novog Pazara. Iskopavanja na ovom lokalitetu su u toku, a još uvijek nema ozbiljnijih naučnih dokaza koji bi potvrdili ovu hipotezu.

Foto:.facebook.com/seadesma.hadziibrahimovic

Postoji i kontroverzna ideja da se grad Ras nalazio na mjestu današnjeg Novog Pazara ili da se ime Ras ne odnosi na jednu lokaciju već da je zbirno ime za više utvrđenja, crkava tokom 12. vijeka.

Na lokalitetu grada su postojala naselja u ranom bronzanom dobu koja su napuštena početkom 5. vijeka p.n.e. Ostaci iz antičkog doba su pronađeni na Podgrađu i Gradini na Pazarištu gdje je u nekoliko slojeva pronađen rimski novac iz 3. vijeka, kao i ostaci nekoliko objekata. U kasnoantičnom periodu Podgrađe i dio zaravni na Gradini su bili okruženi bedemima, koji su bili ojačani sa jednom kulom. Lica bedema su građena od djelimično pritesanog i lomljenog kamena u nepravilnom slogu, sa trpancem između, uz korišćenje krečnog maltera kao vezivnog sredstva. Utvrđenja tog tipa su tada bila uobičajena u raznim dijelovima Rimskog carstva, a zajedno sa utvrđenjem Gradina u Postenju je vjerovatno bila dio jedinstvenog odbrambenog sistema. Ovakva utvrđenja tipa kastela i refugija, tj. pribežišta su tokom kasne antike postala obrazac sigurnog naselja. U njima su bili smješteni malobrojni pripadnici vojske, ali i okolno stanovništvo, a u utvrđenim podgrađima zanatlije i trgovci.

Osim objekata vojnog i odbrambenog karaktera, u blizini ušća Sebečevske reke na desnoj obali rijeke Raške, su pronađeni ostaci rimske bazilike koja je podignuta krajem 4. ili početkom 5. vijeka. Utvrđenje u Podgrađu je aktivno korišćeno od početka 4. vijeka, a stradalo je zajedno sa bazilikom u 6. vijeku.

Na lokalitetu Trgovište, na lijevoj obali rijeke Raške, pronađena je kasnoantička nekropola gdje se nalazila i ranovizantijska crkva sa grobnicom koja datira iz 5. ili 6. vijeka. To je jednobrodna građevina u čijem se središnjem delu, ispod poda, nalazi zidana grobnica. Baš u tom periodu su Sloveni počeli da nailaze sa sjevera i da potiskuju Vizantiju. U prvim decenijama 7. vijeka u predjelima Raške su se već ustalila slovenska plemena, a vizantijska vlast je gotovo nestala. Vizantija je, međutim, kasnije jačala i uspjevala da povrati stare teritorije.

Nakon pada Bugarskog carstva, 971. godine, utvrđenje ponovo postaje dio Vizantije. Nakon tog događaja Srbija je počela da slabi i priznala je vizantijsku vlast, a potom i ušla u sastav države cara Samuila. Nakon sloma te bugarske države Srbija je ponovo priznala vrhovnu vlast Vizantije, a kratko vrijeme bila i pod vlašću kralja Bele. U to vrijeme je postojala raška eparhija, sa sjedištem u crkvi Svetih apostola Petra i Pavla u Rasu, koja je bila potčinjena Ohridskoj arhiepiskopiji. Nakon tog perioda Raška je oslabila i potpala pod utjecaj Zete.

Sjeverna strana tvrđave Gradina u Starom Rasu,  foto:.facebook.com/seadesma.hadziibrahimovic

Utvrđenje na Gradini se od 11. vijeka aktivnije koristilo i tada biva više puta rušeno i obnavljano. Tvrđava je u ratu s Vizantijom sve do kraja 12. vijeka nekoliko puta rušena i dograđivana. Za vrijeme velikog župana Uroša I Srbija je povratila Ras od Vizantije. Srbi su utvrđenje na Gradini srušili 1127. godine. Srušenu tvrđavu su obnovili Vizantijci tokom četvrte decenije 2. vijeka. Tom prilikom su podignuti zidani bedemi, sa kapijom koja je branjena sa dvije kule. I pored toga što je utvrđenje tada ojačano, ono je ponovo stradalo 1149. godine prilikom borbi koje je car Manojlo I Komnin (1143-1180) vodio protiv raškog župana Uroša II (oko 1145-1162).

Nakon toga je usljedila posljednja obnova tvrđave. Tada je ulazna kapija zazidana, a otvorena je nova pored ojačane glavne kule. U sjevernom delu utvrđenja je podignuta dvorska palata, a u unutrašnjem dijelu nekoliko brvnara. Tom prilikom Vizantija je u tvrđavi ostavila srpsko stanovništvo pod vizantijskom komandom, što je potvrđeno nalazima grnčarije na Gradini iznad Pazarišta. Nakon što je car Manojlo I Komnin (1143-1180) potukao vojsku raškog župana Dese (oko 1161—1165), 1163. godine, za velikog župana je postavljen Tihomir (1165-1166), brat Stefana Nemanje. Njegova prijestolnica je najverovatnije bila u Rasu. Vizantijci su iz Rasa konačno potisnuti tek za vrijeme Stefana Nemanje.

Dolaskom Stefana Nemanje (1166/68-1196) na čelo Raške države, Ras postaje njegovo glavno uporište. Stefan Nemanja je nakon dolaska iz Zete, u četvrtoj deceniji 12. vijeka, kada je kršten i krunisan , po drugi put, po istočno-hrišćanskim obredima.

– Nemanjina pećina i kalup za izradu novca

Za Gradinu se vezuju i zanimljivosti da je, Stefan Nemanja, nakon sukoba sa braćom, bio zatočen u pećini, po pretpostavci ta pećina se nalazila na jugoistočnoj padini Gradine, gdje se nalazio kompleks manastira. Na tom mjestu je starac Simeon 1202. godine napisao Vukanovo jevanđelje, a na 189. listu Vukanovog jevanđelja postoji zapis starca Simeona koji kaže da je knjigu napisao: „svom gospodinu velikom županu… u Peći(ni) u gradu Rasu“.

Poslije pobjede nad braćom kod Pantina 1170. godine Stefan Nemanja je preuzeo vlast nad Rasom. U znak zahvalnosti svetom Đorđu, koji ga je po predanju izbavio iz pećine, 1171. godine je podigao manastir “Đurđevi Stupovi”, (danas) nadomak Novog Pazara.

Iz tog perioda je tokom istraživanja pronađena grnčarija za svakodnevnu upotrebu, dijelovi oružja od kostiju, kao i oruđa od drveta i gvožđa. Najzanimljivija su, svakako, svjedočanstva o radu jednog zlatara, a to su mala posuda sa kapljicama zlata i kalup za livenje medaljona sa predstavom Bogorodice i Hrista. Istraživanjem lokaliteta je pronađen novac kralja Radoslava (1223 – 1234), kao i kalup za izradu novca na osnovu čega se može zaključiti da je na tom mjestu od 1230. godine bila prva kovnica novca.

Krajem 12. vijeka počinju da se grade prve kuće u Podgrađu, izvan gradskih zidina. Prva naselja su formirana na padinama Gradine, blizu tvrđave u kojoj se u slučaju potrebe mogao naći zaklon. U to vrijeme je u Trgovištu, u dolini ispod tvrđave, bila smještena nekropola, a jedini objekat na lijevoj obali Raške koji je istovremen sa životom na tvrđavi je jednobrodna crkva koja potiče iz druge polovine 12. vijeka.

Nakon dolaska na prijesto kralja Stefana Uroša I 1243. godine u Rašku dolaze rudari Sasi koji intenzivno počinju da razvijaju rudnike u okolini Rasa. Trgovački odnosi sa Dubrovnikom, koji su postojali još od vremena Stefana Nemanje, su se za vrijeme Uroša I još više razvili. To je doprinjelo privrednom snaženju Raške i grada Rasa. Nakon tog perioda značaj grada polako opada.

Južna strana tvrđave Gradina u Starom Rasu, foto: Emir Koca

Svakodnevni život i Ras je nastavio da živi u mirnijoj klimi koja je bila povoljna za razvoj trgovine i zanatstva.

Usljed razvoja trgovine sredinom 14. vijeka naselje u Podgrađu je postalo tijesno, a pretpostavlja se da je u tom periodu utvrđenje Gradina porušeno i napušteno, a život je bio nastavljen na trgu otvorenog tipa, Trgovištu, prometnom trgovačkom mjestu sa dvorskim majstorskim selima koja su se nalazila u dolini.

Krajem druge polovine 14. vijeka na mjestu današnjeg Pazarišta, 9 kilometara zapadno od Novog Pazara, je postojalo formirano urbanizovano naselje Trgovište. Nastalo ispod ruševina tvrđave Rasa, Trgovište je moglo da ponese ime staroga grada i vjerovatno su se jedno vreme koristila oba naziva za isto trgovačko mjesto. Nakon toga se ustalio naziv Trgovište. Grad se razvijao kao izduženo neutvrđeno naselje u dvije faze. U prvoj fazi su bile građene kuće od drvenih oblica ređanih uz vertikalno postavljene direke. Iz tog perioda su pronađeni fragmenti keramike i novac kralja Dušana (1331 – 1346, kralj). U to vrijeme centar srpske države se nalazio daleko od Rasa u novoosvojenim teritorijama Kosova i Makedonije. Nakon raspada srpske carevine grad Ras, odnosno Trgovište, je bio u posjedu nekoliko velikaša, a od sedme decenije do kraja 14. vijeka je bio u posjedu Vuka Brankovića.

Foto:.facebook.com/seadesma.hadziibrahimovic

U prvoj polovini 15. i do kraja 17. vijeka umjesto brvnara se zidaju kamene kuće na sprat. U prizemlju su se nalazile radnje sa trgovačkom robom, a možda i zanatske radionice. Prostorije na spratu su služile za stanovanje. Istraživanjima su pronađene 64 kuće koje su bile pravilno i gusto raspoređene. U naselju na Trgovištu je otkriveno i pet crkava koje su imale i nekropole. Glavna crkva u naselju je bila podignuta u prvoj polovini 15. vijeka i nalazila se na dominantnom položaju iznad srednjeg dijela naselja. Ovo naselje domaćih i primorskih trgovaca imalo je ulogu važnog oblasnog središta, kako za promet ruda i metalnih proizvoda rudarskog centra Gluhavice koji se nalazio u blizini, tako i za trgovački promet na jednom od glavnih drumova kojima se obavljala karavanska trgovina Primorja sa unutrašnjosti Balkana. Tokom 14. i 15. vijeka stanovnici Trgovišta, odnosno Rasa su aktivno trgovali sa Dubrovčanima o čemu postoje podaci u Dubrovačkom arhivu. Dubrovčani su u Trgovištu imali svoju koloniju i svoju bogomolju.

Nakon 1427. godine grad je bio u posjedu despota Đurađa Brankovića, a jedan od trgova je nosio naziv despotov trg. Nakon prvog pada despotovine 1439. godine čitav kraj je već bio u turskom posjedu, a nakon obnove despotovine 1444. godine ponovo je pripojen Srbiji.

– Staro i novo trgovište, Eski i Yeni Pazar

Osmanlije su u proljeće 1455. godine zauzeli Trgovište koje su nazvali Pazar (pijaca, trg). U Trgovištu je 1459. godine bio subaša, a 1461. godine kadija, s obzirom da je to bio administrativni centar vilajeta Ras. Nakon što su Turci osvojili Bosnu 1463. godine vilajet Ras je ukinut i pripojen vilajetu Jeleč. Kada je oko 1461. godine znameniti turski vojskovođa Isa-beg Ishaković osnovao Novi Pazar Trgovište je prozvano Stari Pazar (tur. Eski Bazar).

Ostaci Starog Rasa, na lokalitetu Gradina na Pazarištu sa donjim gradom Trgovište koji se nalazi na 11 kilometara zapadno od Novog Pazara

U vrijeme osnivanja Novog Pazara Trgovište je bilo naselje gradskog tipa okruženo vinogradima i seoskim privrednim i zanatlijskim zaleđem. Osnivanjem Novog Pazara Trgovište počinje da zamire. Trgovina se polahko seli na novi trg koji je bio ekonomski jači i nalazio se na povoljnijem položaju. Krajem 15. vijeka kao dva naseljena mjesta spominju se Novi Pazar i Ras.

– Arheološka istraživanja

Opsežna arheološka istraživanja Rasa su započeta krajem 1971. godine, a potrebno je još dosta rada kako bi se utvrdilo šta tačno krije kompleks koji čini nekoliko arheoloških lokaliteta u okolini Novog Pazara. S obzirom da se cijeli kompleks nalazi na UNESKO-voj listi svjetske baštine, samo istraživanje se odvija u skladu sa programom istraživanja, zaštite, uređenja prostora i korišćenja. Međutim, posljednja ozbiljnija sistematska iskopavanja su obavljena početkom 1990. godine, nakon čega su istraživanja prestala. U novije vrijeme su aktivirana istraživanja na lokalitetu Gradina u Postenju.

Pješačka staza do Gradine, foto: Senad Župljanin

Od Pazarišta do tvrđave Gradina 2019. godine je otvorena turistička staza i dio je kompleksa Stari Ras dostupan turistima iz cijelog sveta. Dužina staze je 950 metara a napravljen je put i za prilaz automobilom.

Pazarište i Stari Ras su danas sa kompleksom ugostiteljskih objekata, prirodnim pejzažom, okruženo ostacima Trgovišta i Prigrađa, manastirom Sopoćani, sadržajno bogata i jedinstvena turistička destinacija.

Novi Pazar obogaćuje svoj turistički potencijal i nosilac je nagrade Evropske komisije EDEN, kao izuzetna turistička destinacija Evrope u Srbiji.

Izvor:

– Veselinović, Andrija, Ljušić, Radoš, „Srpske dinastije“, Novi Sad 2001. ISBN 86-83639-01-0

– Više autora, Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969.

– Gradina na Pazarištu – Kasnoantički horizont, http://www.muzejras.org Arhivirano 2014-12-18 na Wayback Machine-u

– Deretić, Jovan, „Istorija srpske književnosti“ (četvrto izdanje) Beograd 2007. ISBN 978-86-86003-45-4

– Janković, Đorđe, O crkvi Raške doba pre Nemanje, Filozofski fakultet u Beogradu, Glasnik srpskog arheološkog društva 20, 2004.

– Kompleks srednjovekovnog Rasa, http://www.muzejras.org/arheologija_srv_l.html

– Novaković, Relja. Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka. Narodna knjiga i Istorijski institut, Beograd, 1981.

– Popović, dr Marko, Tvrđava Ras, Arheološki institut, Beograd, 1999.

– Premović-Aleksić, Dragica – Kasnoantička i ranovizantijska utvrđenja u novopazarskom kraju, Niš i Vizantija II.

– Srejović, D., Praistorijska nekropola u Dojevićima i njen značaj za ocenu etničke pripadnosti stanovnika doline Raške u prerimsko doba, Iliri i Tračani – o starobalkanskim plemenima, Beograd 2002, 200-208.

– Stari Ras – Kolevka Srpske Državnosti, http://www.stariras.com/stari-ras/

– Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“

– Tomović, Gordana, Mikrotoponimija oko grada Rasa prema turskom popisu iz 1468/9. godine, Projekat *Rastko, http://www.rastko.org.yu/rastko/delo/11631, 2006.

– Fajfrić, dr Željko, Sveta loza Stefana Nemanje, DD “Grafosrem” i Srbska pravoslavna zajednica, Šid, 1998.

– Šabanović, Hazim, Bosanski pašaluk, Orijentalni institut u Sarajevu

Foto: Rifat Salihović (dron), Medin Halilović