Bedem – Novopazarska tvrđava i Stara čaršija sa Altun alem džamijom

Centralnu “figuru”, vizuelno, arhitektonski, ali i kao kulturno-historijsku vrijednost starog Novog Pazara danas, za sve njegove građane i one koji su posjetili ili namjeravaju doći u ovaj grad, predstavljaju gradska tvrđava, poznatija kao Bedem, očuvani dio stare čaršije i Altun alem džamija. Ove građevine, sa svojom pozicijom i značajem, sa svojom funkcionalnošću i autentičnim izrazom, svjedoče o starim vremenima, tradiciji, kulturi i načinu života na ovim prostorima. Ovo nepokretno kulturno dobro od velikog značaja u projektu “Dobrodošli u Sandžak” zauzima posebno mjesto.

– Novopazarski Bedem sa “Sejri” Kulom motriljom-simbolom grada

Tvrđava u kojoj je danas gradski park je srednjevjekovno osmansko utvrđenje iz 15. vijeka izgrađeno na raskrsnici karavanskih puteva koji su tada povezivali Bosnu, Dubrovnik i južni Jadran sa Solunom i Istanbulom. Podigao ga je jedan od najslavnijih osmanlijskih vojskovođa Isa-beg Ishaković. Ima trougaonu osnovu sa tvrđavom koju obrazuju tri ugaona bastiona, tabije različitih dimenzija.

Bedem se nalazi u centru grada, pored desne obale rijeke Raške, na blagom uzvišenju.

Novopazarska gradska tvrđava – Bedem sa Kulom motriljom je jedan od najznačajnijih historijskih građevinskih kompleksa u Novom Pazaru. Izgrađena je po nalogu osnivača Novog Pazara, Isa-bega Ishakovića, neposredno nakon osnivanja grada, u šestoj deceniji 15. vijeka. Tvrđava je u to vrijeme postojala kao malo utvrđenje opasano rovom, zemljanim nasipom i zidom od uspravno pobodenih brvana. Najvećim dijelom tvrđavu su činile palisade i čardaci. Nakon Austro-turskog rata, oko 1692. godine kako svjedoče sačuvani dokumenti, u okviru tvrđave podignut je unutrašnji grad da bi poslije 1717. godine bile podignute najprije ugaone kule – tabije, a za vrijeme vladavine sultana Abdul Aziza, u drugoj polovini XIX vijeka, i kameni bedemi između kula. Ispred utvrđenja se nalazio šanac ispunjen vodom. U okviru tvrđave postojala je i Askerli (vojnička) džamija, koja je srušena za vrijeme Prvog svjetskog rata.

Sejir kula ili Kula motrilja predstavlja pravi ukras unutar velikog i prostranog novopazarskog Bedema ili tvrđave. Kula je smještena između sjevernog i zapadnog bastiona. Služila je kao osmatračnica sa širokim vidokrugom za obezbjeđenje bedema od eventualnih napadača. Ima oktogonalnu osnovu sa koje su uzdignuti visoki zidovi. Oko 15 metara visoka kula imala je namjenu osmatranja tvrđave sa svih mogućih pozicija.

Kula motrilja sa tabijama bedema centralni je motiv grba Grada Novog Pazara i kao takva predstavlja simbol ovog grada.

Prvo arheološko iskopavanje sjeverne tabije – Bedema novopazarske tvrđave, jedan je od najbitnijih projekata muzeja i grada Novog Pazara, počelo je 2019. godine i sa rezultatima istraživanja iz novembra ove godine, a pronađeni dokazi bacaju novo svjetlo na istoriju grada i čitave regije.

Zaštitna iskopavanja sjeverne tabije novopazarske tvrđave sprovode se s ciljem revitalizacije kule, poznatija kao “Džephana”. Novčić iz 1618. godine, pronađen prilikom čišćenja santrača kule, mađarski srebrni dinar (vladar Matijas II), pokazuje da bi najraniji period gradnje kule mogao biti 1618. godina, a otkriven je i tipični osmanski objekat izgrađen prije nego što je građena tabija.

Dosadašnji “polupisani” podaci o tome kako je nastao Novi Pazar i tvrđava u Novom Pazaru, potisnuti su dokazima koji utvrđuju novu hronologiju ovog grada i da Novi Pazar ima novu historiju.

Uglavnom su postojali navodi da je postojalo palisadno utvrđenje i, nakon Bečkog rata (1683.) da ne bi doživio sudbinu tog rata, kao i Sarajevo što je uradilo, napravljeno je utvrđenje da se ne bi ponovilo stradanje.

Rezultati ovih istraživanja su potvrdili period kada je u Novom Pazaru građena tvrđava od čvrstog materijala, prije Bečkog rata imao zidano utvrđenje i da je jedan od gradova koji je branjen na način kako se to radilo i u 17. i 18. stoljeću.

Bedem koji danas vidimo je vezan za 1758. godinu, kada je bosanski vezir od novopazarskog kadije tražio posljednju obnovu bedema. Danas na terenu utvrđujemo, konkretno, da postoji starije utvrđenje koje je vezano za kulu Džephanu i da je kula Džephana možda starija i od tog utvrđenja.

Grad je, kako na osnovu dosadašnjih otkrića, konstatiraju arheolozi, fazno građen i mnogo ozbiljnije branjen nego što se to do sada zamišljalo.

Otkriveni su i ostaci temelja kasarne iz vremena osmanskog sultana Abdul Aziza na kojima je sagrađena zgrada današnje Biblioteke. Do sada u potpunosti su otkriveni: zindan, baruthana i kula Džephana koje će biti revitalizovane, kao i fortifikacioni zidovi iz više vremenskih faza. Pokretene arheološke nalaze uglavnom čine fragmenti glinenog posuđa, ali su pronađeni i kameni arhitektonski elementi bar dvije kapije čiji su se prolazi lučno završavali. Sve što je otkriveno prilikom dosadašnjih istraživanja je sačuvano, čak sav kamen koji je pronađen na čitavom prostoru Sjeverne tabije, kako bi se mogao iskoristiti za obnovu otkrivenih objekata na Sjevernoj tabiji.

Arheolozi su otkrili nove objekte i pokretni arheološki materijal koji će, ističu, pomjeriti jedan historijski kontekst i dopuniti prošlost Novog Pazara.

Otkriveni su temelji svih objekata na tom kompleksu, a koje arheolozi vezuju za 16. vijek, pronađen je bijeli nišan sa ispisanim tekstom i mezar (grob) šehida (poginulog vojnika) iz 1514. godine.

Pronađen je i ulaz u objekat ili prostor dok još nije bila tabija. Otkriven je i objekat koji je nastao nakon požara iz Bečkog rata 1689. godine, kao i na temelje objekta nastalog prije požara, formiran na još starijem zidu. Taj zid je, smatraju stručnjaci, najvažnije što su do sada našli jer je historijski vezan za početak izgradnje svih čvrstih objekata na ovom prostoru.

U jedan od zidova vide se ostaci ugrađenog mihraba, a džamija se nalazila unutar tvrđave, van ovog prostora, stradala prije Prvog svjetskog rata. Otkriveni tragovi požara govore o velikom Bečkom ratu kada je od austrougarske vojske Eugena Savojskog i lokalnog pravoslavnog stanovništva u potpunosti stradao Novi Pazar, Veliki broj novčića i ostalih elemenata nam pokazuje na taj period.

U jedan od zidova vide se ostaci ugrađenog mihraba, a džamija se nalazila unutar tvrđave, van ovog prostora, stradala prije Prvog svjetskog rata. Otkriveni tragovi požara govore o velikom Bečkom ratu kada je od austrougarske vojske Eugena Savojskog i lokalnog pravoslavnog stanovništva u potpunosti stradao Novi Pazar, Veliki broj novčića i ostalih elemenata nam pokazuje na taj period.

Bedem je novim otkrićima potvrdio da je zasigurno najznačajniji kulturno-istorijski spomenik Novog Pazara i pretpostavljamo da svako ko dođe u Novi Pazar neće propustiti da vidi ove objekte koji će uskoro biti restaurirani. Ovim će se vratiti svijetla kulture i tradicije grada Novog Pazara i povećat će se turistički potencijali grada.

Bedem novopazarske tvrđave je, ujedno sa tvrđavom Sultana Murata IV u Sjenici predstavljao kapiju Bosne u osmansko doba. Novi Pazar, kao glavni grad Sandžaka i kao jedan od glavnih trgovačkih centara u doba osmanske uprave, posljednim arheološkimm rezultatima je pokazao da je bogat kulturno-histrojskim spomenicima kako na tlu tako i ispod.

Do sada se smatralo da je dogradnja tvrđave počela poslije poraza Osmanlija pred Bečom (1683) i austrijskog prodora do Skoplja (1689), a rekonstrukcija za vrijeme vladavine sultana Abdulaziza (1861-1876) i da su tada sazidane dvije nove kule, magacin za smještaj oružja i municije, manja džamija, kao i nova kasarna. U novije vrijeme je sačuvana samo kula “Motrilja” koja je zvanični simbol Novog Pazara.

Kula Džephana je porušena tokom i poslije Prvog svjetsko rata, a njeni ostaci, kao drugi dijelovi tvrđave uklonjeni su ili zatrpani zemljom 1965. godine, kada su komunističke vlasti počele sa gradnjom gradskog parka.

Novopazarska tvrđava danas ima dvostruki status zaštite, kao pojedinačni spomenik kulture i u okviru šire prostorne kulturno-historijske cjeline sa starom čaršijom i kompleksom oko Altun-alem džamije.

– Tvrđava mijenjala svoj oblik i namjenu

Položaj i lokacija Novopazarske tvrđave je Bogom dat i Osmanlije su ovo mjesto pretvorili u neko dobro koje traje i dan danas, smatra za projekat “Dobrodošli u Sandžak”, istraživač i autor monorafije o Novom Pazaru Asim Nikšić.

On podsjeća na jednu zanimljivu historijsku činjenicu da je Novi Pazar od svog osnivanja neformalno bio podijeljen na dva dijela, a dijelila ga je rijeka Raška. Nekadašnja “Velika ćuprija”, današnji most u centru grada, na nekadašanjem stambolskom ili carskom drumu premošćavala je dva dijela grada transferzalu od Istanbula prema Dubrovniku, koja je išla preko Soluna, Skoplja, Mitrovice i dalje prema Bosni i Sarajevu i Mostaru.

Sa tim položaje na tom putu, sa svim svojim potencijalima, Novi Pazar je bio značajno mjesto na tom putu, čak do danas.

“Tvrđava je imala ulogu da u ratnim vremenima čuva grad. Značajan segment je imala velika ćuprija koja je bila uz grad, nija imala postamenata. Bila je drvena kako bi u slučaju napada mogla biti demontirana. To je bilo izraženo za vrijeme tursko-austrougarskih ratova i kada je Karađorđe napao Novi Pazar kada napadači nisu uspjeli sa te strane da uđu u tvrđavu”, podsjeća Nikšić kao jedan od živih poznavalaca života, mjesta, objekata i ljudi Novog Pazara.

Tri postojeća bastiona su tokom novije historije posljednjeg vijeka mijenjala svoj oblik, a sama tvrđava posebno nakon dolaska Austrougara 1914. godine kada je ona koriščena kao kasarna. Manje je poznato da je Novi Pazar imao i katoličku crkvu koju su Austrougari sagradili baš u tvrđavi i njeni ostaci su bili sve do poslije Drugog svjetskog rata pedesetih godina. U tvrđavi je bilo komandno mjesto srpske vojske nakon Prvog svjetskog rata, kao i Jugoslovenske armije nakon Drugog svjetskog rata. Kako podsjeća Nikšić sve do sedamdestih godina na tom mjestu je bio Dom JNA, nakon čega je sve do devedesetih godina bio bioskop, a sada je Narodna biblioteka.

Takođe je, podvlači, manje poznato da se ostaci turske kasarne nalaze na potesu između zapadnog bastiona i Kule motrilje, zatrpani nasipom. U redu s, druge strane su se nalazile pomoćne prostorije za potrebne vojske i tu su otkriveni temelji tih objekata, rekonstruisani.

U samoj tvrđavi je postojala vojna džamija, izgrađena prije postojeće Sinan begove džamije (17. vijek) i nepoznata joj je lokacija. Sinan begova džamija je bila vojno-civilna, Njemci su je za vrijeme rata koristili kao magacin, a tek šezdestih godina je počela da služi u službi vjernika. Posjedovala je ogromni plac na čijem rubu je bila jedina gradska abdesthana i za nju je korišćena voda iz gradskog jaza. Sinan-begova džamija ima jedno od najtvrđih munara.

– “Pazarci sa Hendeka” i današnje generacije

Novopazarska tvrđava je posebno na jugozapadnom pravcu bila opasana hendekom, iskopom, kojeg danas skoro da nema. Postojeći gradski park, odnosno tvrđava je sve do šezdesetih godina bila zapostavljena i u korovu, teško se prolazilo i pritup je bio moguć samo tadašnjoj kasarni, današnjoj biblioteci. Na sam ulaz, prema svom sjećanju ističe Nikšić, postojala je velika kapija koja su bila vezana za kameni bedem. Svi ostali ulazi i izlazi nisu bili gdje su sada. Hendek koji je postojao je onemogućavao da se tuda prolazi jer je bio dubok, ali je bio drveni most u pravcu ulice Oslobođenja. Tvrđava je sve do izgradnje gradske parke korišćena kao prostor za izvođenje raznih estradnih predstava, cirkusa i vašara gdje su prikazivani razni sadržaji.

Naziv “hendek” ili “pod hendek” za taj dio grada se danas već zaboravlja. Nekadašnji “Pazarci sa Hendeka” su skoro izgubili tu idenifikaciju jer je hendek zatrpan. Hendek, kako je zapamćeno, nikad nije bio ispunjen vodom, već je samo kao kanal predstavljao prepreku za ulaz u tvrđavu.

“Sve što se mijenjalo u tvrđavi je na mene i ostale sugrađane ostavljalo traga. Nije nam baš bilo sve po volji. Tvrđava se mnogo izmijenila. Mi umjesto da čuvamo ono što smo imali mi smo ga praktično uništili. Od ove čaršije, kao i od tvrđave su ostali praktično obrisi, više nema staroga. Da smo to uspjeli da konzerviramo imali bismo bolju čaršiju nego što je Baščaršija u Sarajevu ili Bitpazar u Skoplju. Kad se sjetim šta sam ja zapamtio, a nestalo je, to je žalosno”, zaključio je Nikšić koji vrlo često publikuje teme s ovom tematikom.

– Stara Velika i mala čaršija” u Novom Pazaru

Današnja Stara Čaršija u Novom Pazaru je prostorna kulturno-historijska cjelina koja obuhvata dio grada na desnoj obali rijeke Raške.

To je prostor od objekta Arap džamije i početka Prvomajske ulice (Stambol džade), do nekadašnjeg hana Granata, odnosno Altun alem džamije. Ta čaršija se razvija sredinom 19. vijeka i sada obuhvata i prostor u neposrednoj blizini Isa-begovog hamama. Uglavnom su tu zlatarske radnje, pekare, trgovinske radnje, kahvečajnice, ćevabdžinice, buregdžinice, aščinice i zanatlije.

Novi Pazar 1916. godine, foto: Muzej “Ras” Novi Pazar

Stara čaršija danas ima narušen izgled cjeline. Duboke strehe i izlozi sa ćepencima dočaravali su utisak trgovačke četvrti iz prošlog vijeka, gdje su uglavnom preovlađivale pekare građene po jedinstvenom tipu.

Kompleks je proglašen za kulturno dobro od izuzetnog značaja 1990. godine.

Evlija Čelebija u Putopisu (1611.-1682) navodi da u Novom Pazaru kao gradu sa statusom šehera, ima 3000 kuća u 40 mahala i čaršijom sa 1110 dućana. Iz ranijeg perioda Novi Pazar je imao registrovanih 107 zanata, a glavna čaršija se prostirala na lijevoj obali rijeke Raške.

U ovom kompleksu je i “Česma kod Medrese” po dosadašnjim saznanjima podignuta je u 15. vijeku, to je jedan od najstarijih sačuvanih objekata ove vrste u Novom Pazaru.

Vodu je dobijala sa gradskog jaza. Služila je medresantima za uzimanje abdesta a prolaznicima za osvježenje. S obzirom da se nalazi na zidu kompleksa medrese, da je na najprometnijoj ulici novopazarske čaršije i da je po svemu sudeći sačinjena od kamena Trahita kao i Altun alem džamija, vjerovatno je česma i starija od Gazi Isa-begove medrese (ranije Sinan-begova medresa) koja datira iz 15 vijeka”, konstatuje se u historijskih izvorima (Novopazarski zbornik) koji opisuju jednu od rijetko sačuvanih česama iz osmanskog doba u užem gradskom jezgru Novog Pazara.

Turski putopisac Evlija Čelebija je u svojim defterima iz 1661. godine, zabilježio o Novopazarskim česmama sljedeće:

” Postoji devet česama, iz kojih teče voda čista kao vrelo života. Sve te vode razvedene su iz rijeke Raške. U čaršiji i na pazaru nalazi se još četrdeset česama, koje su podigli dobrotvori za dušu mučenika sa Kerbele, koji su poginuli od žeđi”.

Stara čaršija je područja sa najvećim stepenom zaštite.

Novopazarska tvrđava sa starom čaršijom i kompleksom oko Altun alem džamije (stara čaršija) obuhvata ulicu Prvog maja) , navodi se u Odluci o proglašavanju za kulturno dobro-prostorno kulturnu i historijsku cjelinu Novopazarske tvrđave sa starom čaršijom i kompleksom oko Altun Alem džamije, broj 633-5/85, od 7. juna 1985. godine, donijeta od strane Skupštine opštine Novi Pazar.

Takođe, Odlukom o utvrđivanju nepokretnih kulturnih dobara od izuzetnog i od velikog značaja Stara čaršija koja obuhvata ulicu Prvog maja utvrđena je za nepokretno kulturno dobro-prostornu kulturno-historijsku cjelinu od izuzetnog značaja (Službeni glasnik SRS, br. 14/79).

Sve do posljeratnog razvoja Novog Pazara ovaj dio grada nije imao status kakav je imala čaršija koja se prostirala od današnjeg centra grada do naselja Bukreš. To je prema sjećanjima Novopazaraca bila “prava čaršija”, a ne ova danas. Ta “prava čaršija je uvijek bila multietnička jer su zanatlije, trgovci i vlasnici dućana bili pravoslavci i muslimani.

Asim Nikšić po svom sjećanju i prikupljenim saznanjima čaršiju, između ostalog ovako opsiuje:

Počinjala je na „Vrh čaršije“ Mula Jonuza Hodovića hanom, starom građevinom, i dalje današnjom ulicom 28. novembra i Prvaomajskom. Završavala se kod Smailbegovića hana (Granate). Do mosta je bila velika, a dalje mala čaršija. Neke dućane iz osmanskog perioda su između dva rata zamijenili novi objekti poput škola, pošte, hotela. Čaršiju je presjecao Parički jaz, koji je išao današnjom ulicom Šabana Koče. S desne strane tog jaza nalazila se Kolo džamija stradala u bombardovanju Tokom Drugog svjetskog rata 1944. godine. Taj jaz je prolazio kroz dvorišta, ispod objekata, bašče. Iz njega je išla brazda prema rijeci Raški. Kod nekadašnjeg bezistana postojala je česma od koje je išla brazda, sokakom prema tijesnoj čaršiji na čijem vrhu je bila jedna od najvelelpnijih zgrada sa devedeset prozora. S lijeve strane te zgrade je bila tijesna čaršija, a s druge strane je išla sadašnja ulica 28. novembra. Čaršija je većim tokom imala brazdu, a voda se nje je bila čista da su čak u jutarnjim satima mogli da je koriste za piće ili uzmu abdest.

Dalje čaršijom od Kolo džamije bile su pekare, zatim sitni dućani u kojima je bilo aščinica, poslastičara, terzija, obućara. S lijeve strane je sve do šezdesetih godina bio red malih radnji, Ćerčijski sokak, a preko puta je bio stari turski Bezistan koji je korišćen u razne svrhe. Tu se najviše prodavala grnčarija. Bezistan se nalazio iza današanje Stare lučne zgrade, gdje je bila radnja Balgat. Onda s obje strane nailaze nekada najbolji dućani, poput čuveni dućani Bošnjovića, kalajdžija Mustafića, jevrejska Zumbulikova banka…Čaršija je presjecana sokacima i pristupnim putevima sa više strana strana. U čaršiju se dolazilo iz pravca kasarne, Potoka, Bukreša, Varoš Mahale, Parica i Hoćanskog sokaka, ulice Gojka Bačanina, Žitnog trga gdje su bili kovački dućani.

Za vrijeme bivše Jugoslavije (između dva rata) Novi Pazar je imeo neformani trg kraljeva. Od Parica, Muftijskog sokaka dolazila je ulica Kralja Tomislava, ulica Deda Šehovića bila je ulica Kraljevića Đorđa, ulica s Vrha čaršije do Amira-agina hana bila je ulica Kralja Petra prvog. Od Velike ćuprije do Karahodžića ćuprije bila je ulica Kralja Aleksandra, kroz Ćukovac je bila  (i danas) ulica Stevana Nemanje, iza od Arp džamije, preko Jevrejske ćuprije prema Ejup-begovoj džamiji bila je ulica Cara Lazara, tako da su sve ulice u užem gradskom jezgru nosile nazive kraljeva. Na tom trgu koji se danas naziva Trg Isa-bega je imalo značajnih objekata. Bila je džamija Isa bega, porušena 1938. i pretvorena u zgradu islamskih ustanova, poslije rata nacionalizovana i pretvorena u hotel „Beograd“ i robnu kuću „Grmija“. Amir-agin han takođe. Imali smo ulicu prema Velikoj ćupriji, u centru koja je s obe strane imala dućane. Tu je imao velelpni „Ćemerli han“ kroz koji se prolazilo iz pravca Tijesne čaršije prema jevrejskoj ćupriji, a u njemu je bila pijaca mlječnih proizvoda. Tu je osnovano i prvo trgovinsko preduzeće „Jošanica 1945“. Prema Ejup begovoj džamiji imao je i „Pokimica han“. Prema Velikoj ćupriji, s desne strane, je bio veliki plato korišćen u razne svrhe. Tu je bio električni mlin Ranka Ivkovića, stolarska radnja Stikića, stari hotel „Vrbak“, hotel „Sloboda“, magaze „Name“, a jedno vrijeme i autobuska stanica. Taj trg se zvao tabhana, jer se u blizini nalazila radnja za proizvodnju kože. Na mjestu ulice Cara Lazara je napravljen Radnički univerzitet „ Oslobođenje“ (današnja zgrada lokalne smouprave), a u blizini sadašnjeg mosta bio je „dugački bioskop“ privrednika Mirka Todorovića u kojem su prikazivani najbolji filmovi. Preko puta rijeke Raške bila je zgrada opštine do 1949. godine.

Novopazarska čaršija je kroz vrijeme imala obućare, šećerdžije (poslastičare), terzije (krojače), sarače, stolare, aščije, pekare, proizvođače kože…Novi Pazar je bio centar šireg okruženja zanata i proizvodnje od Kraljeva do Skoplja, ali je počeo da slabi prolaskom pruge Kraljevo –Mitrovica, time su svi zanati počeli da odumiru. Srbi (pravoslavci) su bili najbolji pekari, bili su majstori u izradi sukna, ćuraka i proizvoda od štavljene kože, a Bošnjaci (muslimani) su bili najbolji u izradu kundura (cipela), odjevnih predmeta… Prije rata su se počele javljat udruge, a poslije zadruge koje su okupljale zanatlije. Za svakoga je imalo posla, jer nije imalo „državnog posla. Sve je bilo usredsređeno na poljoprivredu i zanatstvo”.

Zanatlije Novog Pazara su, sve do agrarne reforme 1930. godine, bile na usluzi stanovništa sa šireg područja. Dan pijace „utorak“ je sve do današnjih vremena bio centralni dan jer svi oni koji su imali nešto da prodaju ili, pogotovo ljudi sa seoskog područja, morali su da dođu tog dana u Pazar na pazar. To je bila prilika u sedam dana da se nešto proda, zaradi i kupi.

– Novopazarska ljepotica Altun-alem džamija

Altun-alem džamija (džamija sa zlatnim vrhom, alemom – dragim kamenom) nalazi se u središnjem dijelu Prvomajske ulice, nekadašnjeg Stambolskog (Carigradskog) druma, i predstavlja jednu od najlepših građevina te vrste u Sandžaku i Srbiji.

Sagradio je Muslihedin Abdul Gani poznat i kao Mujezin hodža Al Medini.

Bio je bogat i učen čovjek. U vakufnami iz 1550. godine navedeni su objekti koje je ovaj graditelj podigao u Novom Pazaru: džamija, mekteb u dvorištu džamije, tri kuće za stanovanje imama, han, šest dućana pored hamama, šest kožarskih dućana u Tabačkoj čaršiji na obali Raške i sedam mlinova pored mosta. Ne zna se tačna godina izgradnje Altun-alem džamije, ali je izvjesno da je podignuta u godinama između 1516. i 1526. godine.

Prema legendi džamiju je podigla jedna od tri pašine ćerke Altuna.

Zbog njihove ljepote, bogatstva i ugleda niko se nije usuđivao da ih zaprosi. Ostale su neudate. U starosti su novac potrošile u dobrotvrne svrhe. Altuna je podigla džamiju, Hadžira je dala zemljište za potrebe osnivanja groblja u naselju Hadžet i Halima je podigla česmu Halimaču u naselju Lug.

Ktitor Altun-alem džamije naložio je i dao da se sagradi i „kuća da se u njoj podučava Kur’anu i da se uče mala djeca“, zapisano je u vakufnami. U dvorištu džamije formirala se nekropola u kojoj su sahranjene ugledne ličnosti, paše, subaše, službenici i drugi. Ovde je sahranjen i Bosanski valija Ismail-paša koji je trebalo da zamjeni velikog vezira u Sarajevu, ali se u Novom Pazaru razbolio i umro 1199. (17. jula 1785.) godine.

Kao objekat osmanske i islamske arhitekttute, svojom pozicijom i izgledom, bez obzira na relativno male gabarite je posebna i jedinstvena.

Pored vitkog dvanaestougaonog minareta sagrađena je od precizno isklesanog kamena peščara. Ovo je džamija koja važi za novopazarsku ljepoticu, kupolna je i sa trijemom sa dva luka . Trijem se na desnoj strani naslanja na stopu munare i ovo graditeljsko rješenje je čini karakterističnom, s obzirom da se do tada sreću džamije sa trijemom od tri i više lukova. Munara je građena sa stilom svojestvenim osmanskoj arhitekturi i takve iz 16. vijeka se mogu sresti u Istanbulu, Bursi, Edirneu i Amasiji. Na šerefetu ima uklesan stalaktitski ukras.

Unutrašnjost je osvjetljena sa po četiri prozoru na zidovima i tri ispod kubeta. Zidovi su fino obrađeni. Mihrab je od plastike i pruža posebnu akustiku. Ranije je bila ukrašena sa lehvama i detaljima s kaligrafijom. Mihrab je usnovi od klesanog kamena, mahvil-sprat je od drveta. Ulaz u džamiju je s lijeve strane s niskim vratima.

Džamija je od ulice i okolnih objekata ograđena zidom. Ulaz u harem džamije je natkriven i ima klupe za sjedenje.

Asim Nikšić, iznosi mišljenje da obični građani ne prepoznaju na prvi pogled ljepote Altun džamije i da je ona, bez ozira što nije velika poput Begove džamije u Sarajevu, ili sličnih u Skoplju, Pljevljima ili Prizrenu, iako tako manja, najljepša.

“Ni oni nemaju takvu džamiju, bez obzira to imaju džamije sa tim gabaritima. Bila je dostupna vjernicima i građanstvu, odabrana je da sva dženaza klanjaju u njoj. Imala je sadržaje, medresu, u njenom dvorištu ukopani su aganiji ljudi. Tu je funcionisao veći mejtep, a imami su bili najodabraniji i oni sa visokim obrazovanjem.

U dvorištu džamije nalazi se groblje sa 50-ak nišana od kojih 29 ima dragocjeni epigrafski materijal čiji tekstovi ukazuju da su ovdje sahranjivane ugledne ličnosti.

Prema podacima Mešihata Islamske zajednice u Srbiji, pored džamije, Mevlana Muslihedin je dao da se sagradi mekteb, odnosno “kuća da se u njoj podučava Kur`anu i da se uče mala djeca”, kako je zapisano u vakufnami, gdje je određena i plata učitelju (koju će isplaćivati objekti koje je uvakufio, han, dućani, mlinovi itd.) i njegovom zamjeniku „uz uslov da je mualim, pouzdan, a najbolji među dobrima, postojan, sposoban da predaje i da podučava”. U sklopu nje nalazila se i kuća za imama.

Ulaz sa nekadašnjim vratima Altun alem džamije, foto: Samir Delić

Mekteb uz Altun alem džamiju je značajan i po tome što je jedan od dva najstarija mekteba nekadašnjeg Bosanskog pašaluka, sačuvana do današnjeg doba.

Stara zgrada, u kojoj je bio smješten mekteb, jedno vrijeme se koristila kao gasulhana, pa je Altun alem džamija bila prva sa takvim objektom. Danas se u renoviranim prostorijama te zgrade nalazi Islamski kulturni centar Altun alem, kao i prostorije (odjeljenje) Škole Kur’ana Časnog sa preko 50 polaznika.

Prema nekim izvorima na vrhu munare Altun alem džamije su bile tri zlatne jabuke koje su kasnije iskorišćene za njeno održavanje.

Osmanlijski putopisac Evlija Čelebija i austrijski diplomata Teodor Ipen opisuju je kao najzanimljiviju džamiju Novog Pazara, stavljajući je tako i ispred zadužbine Isa bega Isakovića.

Kao remek djelo islamske arhitekture pod zaštitom je države od 1979. godine.

Foto: Medin Halilović ©