Stećci u Sandžaku: Nekropole “Ursule” i “Sugubine”, Sjenica (FOTO-VIDEO)

Naš projekat se bavi stećcima u Sandžaku, ali upoznavanjem javnosti sa onim nekropolama ili usamljenim stećcima za koje postoji konsenzus u nauci da su u pitanju stećci, ne ulazeći u to da li ih ima još, i da li se pojedine nekropole mogu smatrati nekropolama stećaka ili liče na njih, niti se bavimo istraživačkim radom u otkrivanju novih nekropola. Zato sad predstavljamo par srednjovjekovnih nekropola u opštini Sjenica, gdje ima stećaka u manjem broju, ili postoji usamljen stećak.

Dislocirani stećak sa astralnim motivima u nekropoli Ursule kod Sjenice

Za potrebe izgradnje seoske škole u selu Ursule mještani su htjeli iskoristiti kamen koji se nalazio na utrini u neposrednoj blizini škole. Tom prilikom su ispod masivnih i približno pravougaonih kamenih ploča pronašli ostatke ljudskih kostiju, ubrzo su odustali od zamisli i kamen tražili na drugom mjestu.

Nekropola “Ursule” se nalazi uz stari put “Bosnayolu”

Tako je u narodu već poznata nekrpola, koju su zvali grčko groblje, ili mnogo češće samo greblje, proširena, jer su pored usadnika za koje su bili sigurni da su grobovi, shvatili da su i pritesane a i amorfne masivne kamene ploče takođe grobovi.

Nekropola o kojoj govorimo nalazi se na površini od 20 ari, u blizini seoske škole, i uz sami seoski put. U zapadnom dijelu nekropole nalaze se ostaci mlađeg objekta iz 16. ili 17. stoljeća, za koji se može pretpostaviti da je u pitanju crkva.

Nekropola je srednjovjekovna, čini je nekoliko redova masivnih ploča, neke su pritesane a neke potpuno amorfne, i vrlo mali broj usadnika.

Ploče su orijentisane u pravcu istok – zapad, a redovi su u pravcu sjever – jug. U samoj nekropoli par ploča je dijelom obrađeno i kako nije istraživana može se uslovno govoriti o stećcima koji su utonuli u zemlju. Nekropola nikada nije arheološki istraživana, pa se o konačnom broju i izgledu spomenika ne može govoriti, posebno imajući u vidu da je jedan dio obrađenih ploča prema svjedočenju mještana dislociran i ugrađen u druge objekte.

U sklopu nekropole, a sada dislociran i postavljen uz ogradu pored nekropole nalazi se stećak, sljemenjak, dijelom oštećen sa jedne stranog kraja. Ovaj uslovno rečeno zaravnjeni slemenjak nema postolje, duzine je oko 1,5m. Sa jedne strane ukrašen je kamenom plastikom. Motiv je polumjesec i pokraj njega na nekih 25 centimetara rozeta, krug ili zvijezda (teško se može utvrditi jer je zaraslo u lišaj), ali kako je ovaj astralni motiv na stećcima često prikazan uz rozete, to se i ovdje može pretpostaviti da je u pitanju rozeta. Još jedna rozeta ili možda krug je prikazana na ovom stećku ali je ovaj ukras prilično oštećen. Ukoliko se radi o krugu onda je mogao prikazivati sunce, tako bismo na čitavom stećku imali prikaz neba uz sva tri astralna motiva.

Pokraj puta nalazi se nekropola vezana za kratki srednji vijek, to su pretpostavke, bez obzira jer nije bilo detaljnih niti bilo kojih istraživanja koje bi mogle da potvrdi ove tvrdnje. Početkom 20. vijeka kada se radila škola u ovom selu mještani su tražećikamen za izgradnju škole pokušali vaditi kamen sa ovog prostora i pronašli su skelete ispod velikih kamenih ploča. Tada su zaustavili uklananje i korišćenje tih velikoh kamenih blokova. Ono što je interesantno da se ova nekropola naziva u narodu “greblje”, a u literaturi se pominje kao “grčko groblje”.

Stučni saradnik i ekpsert na projektu “Stećci u Sandžaku”, arheolog Mustafa Baltić

Na ovom putu koji ide “tik” preko Nove Varoši i kosta koji je potopljen nakon izgradnje akumulacionog jezera, most koji je povezivao zapadne dijelove Osmanskog carstva, Bosanskog vilejate sa istočnim dijelovima, preko Nove Varoši stizalo se do Sarajeva. Interesantno je da je ova nekropola neistražena, a da je preko nekoliko desetina tih kamenih blokova, od kojih su većina amorfnog oblika i većina nisu dobro obrađena, izdvaja se jedan, definitvno stećak, koji j obrađen i ukrašen i on je dislociran iz nekropole. Pored ovih kamenih blokova od kojih su neki stećci, a neki i nisu, često nalazimo i usadnike, s jedne ili s druge strane.

Stećci i kameni blokovi su različito orjentisani. Neki su istok-zapad, a neki su orjentisani u pravcu sjever-jug.

Ovo mjesto je davno poznato i naseljeno. Mjesto naseljeno ljudima koji su čuvali ovaj put i kost, kasnije, od sredine 19. vijeka, i graničari koji su čuvali granice Osmanske države prema Srbiji. Na ovom mjestu je njemački kralj 1532. prenoćio prije nego što je otišao da poptiše sporazum sa Sultanom Sulejmanom Kanunijem (Zakonodavcem).

Kao i većina nekropola sa ovog područja ni ova, generalno jesu dokumentovana, ali nije istražena. Dobar dio spomenika jeste dislociran u vremenu kada se gradila škola, ali i kasnije su mještani uzimali nešto što im je trebalo da grade duvarove.

Ono što je važno, na tom prostoru koji je vezan za “Bosnajol” imate nekoliko nekropola koje su od amorfnih kamenih blokova od kojih neki jesu, a neki nisu stećci. Ako produžete dalje pvim putem imate ostatke turske kaldrme koji je prema nekim istraživačima i stariji, prije turskog perioda, ima ulesane reljefe plastike u obliku krstova.

Ovi ovdje kameni blokovi i stećci nisu ukrašavani osim jednog. U blizini ove nekropole nalaze se ostaci, vjerovatno crkve, ali nije unutar nekropole. crkva je vjerovatno bila iz kasnijeg perioda, 17. vijeka, pominje se u historijskim izvorima. Istraživanja svih lokaliteta su potrebna, ali posebno treba zaštiti ovaj stećak. S tim mnogo je važniji istražiti ovaj put. Duž put imate iste (nekropole) u Sugubinama imate dva, ovdje u Ursulama, u Papićima sličan. Na taj način bi mogli da kažemo gdje je granica izmđu stećka i kamenih ploča, blokova amorfnih koji liče, a nisu stećci.

Jedini spomenik koji sa sigurnošću možemo reći da se radi o stećku, jedini ukrašeni na ovoj nekropoli jeste ovaj ovdje, sandučar. Nije šljemenik. Dislociran je i tu je kao neka vrsta ograde-duvara. Njegov ukras, ovdje (pokazuje), dakle polumjesec i rozeta. U nekoj literaturi kažu srp. Mislim da se radi o polumjesecu jer nema drške. Izgrađen je od krečnjaka, bio je prilično dobro očuvan, ali je nakon dislociranja jedan dio ovog stećka oštećen.

Astralni motivi su vezani za vječnost i to je poenta korišćenja. Ako je u pitanju mjesec, znači sigurnost, noć, a sunce je univerzalni motiv koji se pojavljuje svuda kod indo-evropskih naroda tako da nije neobično što se pojavljuje. Kasnije, ako imate na nekropolama koje se i danas koriste kod muslimana onda vam je jasno o čemu se radi, to može da ima vjersku simboliku. Imate par stećaka na kojima se pojavljuju i ti motivi. Ako imate kod starijih oblika onda imate priču koja se vezuje za vječnost, lov, smiraj.

Nekropola se nalazi na uzvišenju koje gleda na dva zaseoka pomenutog sela, a uz sami put, kao i savremena seoska groblja u selu. Nekada je taj put bio dio glavnog tzv. „Bosna yola“, odnosno bosanskog ili zapadnog puta, koji je povezivao ovaj najzapadniji dio carstva sa ostatkom, idući ovim putem nailazi se na ostatke krupne kaldrme, koju mještani zovu kaldrmica išlo se na veliki kameni most koji je postojao u vrijeme sultana Sulejmana Kanunija, a koji je oštećen u ustanku 1875. godine, da bi krajem 70.tih godina 20. stoljeća bio konzerviran i potopljen. Dugo vremena ovo selo se nalazilo na granici bosanskog pašaluka, a kasnije i Osmanlijskog carstva i Srbije, pa se većina stanovnika u prvo vrijeme osmanske uprave bavila čuvanjem puta i mosta, a kasnije su bili graničari.

Linijom pomenute granice nalazi se još jedna nekropola iz srednjega vijeka, u selu Sugubine, preko puta savremenog muslimanskog groblja, uz sami put. U narodu se zove grčko ili latinsko groblje, a površine je skoro pola hektara.

Nekropola “Sugubine” kod Sjenice

Čine ga horizontalne kamene ploče, neke od njih su amorfne neke pritesane, i vrlo mali broj usadnika kraj ploča. Detaljno istraživanje nekropole nije sprovedeno.

Za dvije ploče, pravougaone osnove može se uslovno reći da su u pitanju stećci. Obije su ukrašene uklesanim krugom i u njemu upisanim krstom.

Na putu klisurom rijeke Vape a u ataru sela Krstac u blizini stare škole, na 12 kilometara od Sjenice nalazi se nekropola, prilično urasla koju čini dvadesetak stećaka, a koju je ubilježio Bešlagić krajem šezdesetih godina 20. vijeka. Među pomenutim stećcima nalazi se jedna krstača sa natpisom vezanim za „Nikolu“.

On takođe govori o usamljenom stećku u srednjovjekovnoj nekropoli,  u blizini Sjenice, na Radišića brdu, 2 kilometra od centra grada. Stećak je u formi sanduka i na njemu je upisano ime pokojnika „Tršo Drdilov“.

Bešlagić, Š. 1971. Stećci, kataloško – topografski pregled, Sarajevo

Premović – Aleksić, D. 2014. Arheološka karta  Novog Pazara, Tutina i Sjenice, Novi Pazar

Wencel, M. 1965. Ukrasni motivi na stećcima, Sarajevo